ВКЛ ад узнікнення да Крэўскай уніі (2003-2005)

Здесь представлена окончательная авторская редакция текста для 2-го тома  шеститомника "Гісторыя Беларусі", подготовленного Институтом истории Национальной академии наук Беларуси. Работа над томом началась еще в 1997 г., и тогда же мной был подготовлен первый вариант текста. Потом я серьезно перерабатывал его в 1998, 2000, 2003 гг., последние правки внес в конце 2005 г. Том был опубликован только в 2008 г., однако в него вошла одна из промежуточных версий, завершенная в 2000 г. Более поздние поправки и переработки остались "за бортом" по чисто организационным причинам: к моменту, когда завершилось их неспешное редактирование, более ранний вариант успел получить официальное "добро" на публикацию. Поэтому редакторы тома сочли за лучшее не трогать согласованный вариант, чтобы не задержать выход тома еще больше. Ниже представлен тот вариант, который хотел бы видеть опубликованным сам автор:

Своеасаблівасцю ранніх этапаў гісторыі ВКЛ з’яўляецца параўнальная нешматлікасць дакументальных сведчанняў, асноўны масіў якіх быў уведзены ў навуковы ўжытак яшчэ ў ХІХ ст., і разам з тым вялізная колькасць тлумачэнняў і інтэрпрэтацый. Высновы, да якіх прыходзяць даследчыкі, часам аказваюцца супрацьлеглымі. Гэта адбываецца не столькі таму, што наяўных фактаў недастаткова для адназначных высноў, колькі з прычыны няпоўнага іх уліку. Адстойваючы тую ці іншую канцэпцыю, аўтары схільныя да недаацэнкі, а то і да поўнага ігнаравання тых фактаў, якія не вельмі стасуюцца з іх пазіцыяй. Таму аргументы, якія выкарыстоўваюцца для падмацоўвання той ці іншай канцэпцыі, уяўляюць сабой мноствы, якія перасякаюцца толькі часткова.

Галоўнай задачай на сёння застаецца адсячэнне тых канцэпцый, якія несумненна супярэчаць фактам – незалежна ад таго, які ідэалагічны груз нясуць гэтыя канцэпцыі і як яны ўпісваюцца ў сучасную кан’юнктуру. Ва многіх выпадках чыстыя факты, сабраныя разам без адвольнай фільтрацыі, гавораць самі за сябе і не патрабуюць складаных тлумачэнняў. Але некаторыя моманты невідавочныя і патрабуюць пэўнай рэканструкцыі, з прыцягненнем не толькі логікі, але і інтуіцыі. Такая інтэрпрэтацыя не можа не насіць суб’ектыўнага характару. Усё ж здаецца, што наконт агульнага зместу працэсаў, якія адбываліся ва Усходняй Еўропе ў ХIII–XIV стагоддзях, зараз ужо можна прыйсці да пэўнага кансенсусу.

Этнічная і геаграфічная тэрміналогія

У вачах сучаснікаў дзяржава, вядомая пад скарочанай назвай «Вялікае княства Літоўскае» ці абрэвіятурай ВКЛ, складалася з двух галоўных кампанентаў – Літвы і Русі. Тытулатуры «дзедзіч Літвы і Русі», «Вялікае княства Літоўскае і Рускае» і да т.п. дакументальна зафіксаваны ў першай палове XIV ст., пры Гедыміне,[1] хаця ўзніклі, магчыма, раней. Неабходна перш за ўсё вызначыцца з этнічнай тэрміналогіяй. Хоць гэта і рабілася неаднаразова, шэраг пытанняў тым не менш застаецца.

У калянавуковых колах Беларусі даволі пашырана думка аб тым, што гістарычная назва «Літва» не мела дачынення да продкаў сучасных літоўцаў, а тычылася альбо цалкам аславяненай (хоць і зыходна балцкай) тэрыторыі,[2] альбо ўвогуле этнасу славянскага паходжання.[3] Дзякуючы падбору фактаў, адвольна вышмаргнутых з агульнага кантэксту, такія версіі робяць уражанне на недасведчаных чытачоў. Але аб тым, што мова тагачасных літоўцаў была незразумелай рускім, непасрэдна згадваецца ў «Аповесці мінулых гадоў» (Літва аднесена да «иных языков»)[4] і ў Валынскім (Іпацьеўскім) летапісе пад 1255 г., калі літоўцы ў войску Рамана Данілавіча «по своискы рекоуще Янда, взъıвающе богы своя Андая и Дивирикса и вся богы своя поминающе»[5].Тое, што гэтая мова належала менавіта да балцкіх і была амаль тоесная жамойцкай («адна і тая ж мова і адны і тыя ж людзі»), вызначаецца ў лісце Вітаўта да імператара Сігізмунда ў 1420 г.[6] У другой палове XV ст. аб гэтым жа пісаў польскі храніст Ян Длугаш, адзначаючы ў мове як літоўцаў, так і жамойтаў («самагітаў») аднолькавыя рысы, якія прыпісваў іх лацінскаму паходжанню (магчыма, меліся на ўвазе характэрныя канчаткі на –ас). Крыху далей ён пісаў, што «літоўцы, самагіты і яцьвінгі, хаця і мелі розныя найменні і падзяляліся на многа родаў, утваралі тым не менш агульнае цэлае».[7]

На пачатку XIII ст. назва «Літва» ахоплівала шэраг княстваў на чале з самастойнымі дынастыямі, сярод якіх адна дынастыя лічылася «старшай». Прадстаўнікі ўсіх гэтых дынастый, пералічаныя ў Валынскім летапісе пад 1219 г., названы «літоўскімі князямі», што дазваляе акрэсліць агульны абшар, на які пашыралася назва «Літва». Непасрэдна названы два пляменныя княствы, уладары якіх дзейнічалі сумесна са «старэйшымі»: Жамойць і Дзевалтва (Дзяволтва). Апрача таго, дзве княжацкія дынастыі, Рушкавічы і Булевічы, прыгаданы без пазначэння іх уладанняў.

У іншых крыніцах XIII ст. неаднаразова прыгадваецца геаграфічная вобласць Нальшчаны. Двойчы яна ўпамінаецца ў «Ліфляндскай рыфмаванай хроніцы»: каля 1228 г. (Alsen у складзе Літвы) і ў 1250 г. (Nalsen асобна ад Літвы).[8] У падробленай грамаце Міндоўга 1260 г. (як лічыцца, подпісы на ёй захаваліся з сапраўднага прататыпу) прыгадваецца яго родзіч Гердзень Нальшчанскі (Gerdine de Naise).[9] У Валынскім летапісе Нальшчаны прыгадваюцца пад 1260 і пад 1264 г.,[10] а ў 1268 г. пад пратэктарат рыжскага архібіскупа перайшоў літоўскі нобіль Суксе «de provincia Nalsen».[11] У дакуменце рыжскага архіепіскапа ў 1254 г. прыгадваецца таксама зямля Упіта («terra Opiten»), сумежная з Земгаліяй,[12] а ў вышэйзгаданай грамаце Міндоўга 1260 г. сярод яго родзічаў названы «Parbuse de Nere».[13] Гэтая Нера, магчыма, была іншым варыянтам назвы Дзевалтвы (невядомай крыжацкім крыніцам) і паходзіла ад літоўскай назвы р. Віліі – Нярыс (Вілію ўпамінае як «fluvio Nare» Петр з Дусбурга). [14] Больш позняя традыцыя, адлюстравная ў беларуска-літоўскіх летапісах XV–XVI стст., лічыла цэнтрам Дзевалтвы г. Вількамір (суч. Укмерге). Недалёка ад яго вядома старажытнае паселішча Дзявілтоў, якое, напэўна, і дало назву Дзевалтоўскай зямлі, гэтак жа, як паселішча Упіта – Упіцкай зямлі.

Разам з тым у напісанай прыблізна ў 1225–1227 гг. хроніцы Герныха Латвійскага[15] пры апісанні паддзей 1210-х гг. не згадваюцца ні Жамойць, ні Нальшчаны і Дзевалтва, якія павінны былі непасрэдна межаваць з уладаннямі крыжакоў, а толькі Літва. Гэтак жа «Ліфляндская рыфмаваная хроніка», прыгадваючы асноўныя балцкія народы і землі, побач з куршамі, селамі, земгаламі і інш. называе адну Літву.[16] Гэта можа сведчыць аб тым, што палітычнае аб’яднанне паўсамастойных княстваў было ўжо даволі моцным, альбо аб тым, што не менш моцнай была этнічная самасвядомасць, якая аб’ядноўвала іх усе.

У сярэдзіне XIII ст. існаваў яшчэ адзін сэнс назвы «Літва». У больш вузкім сэнсе яна адносілася толькі да непасрэдных уладанняў Міндоўга (родавай вотчыны старшай дынастыі?) і знаходзілася недзе на поўдзень ад Нальшчанскай зямлі, бо праз апошнюю ішоў паход ліфляндскага ландмайстра на «Літву» ў 1250 г.[17] У 1258 г. татары пры руху з поўдня паслядоўна «воеваша земли Литовьскую и Нальшчаньскую», а ў 1264 г. з бацькоўскай Літвы рушыў на скарэнне мяцежных Нальшчан і Дзевалтвы сын Міндоўга Войшалк.[18] Гэта было, здаецца, апошняе ўпамінанне Літвы ў вузкім сэнсе. Верагодна, пасля паходу Войшалка Нальшчаны, Дзевалтва і, магчыма, Упіта трапілі пад непасрэдны кантроль вялікага князя і страцілі палітычную адметнасць, атрымаўшы той жа статус, што і родавая вотчына Міндоўга.

Жамойць у ходзе гэтых падзей захавала пэўны ўзровень самакіравання, што прывяло ў далейшым да яе трывалага супрацьпастаўлення Літве. Выраз «літоўцы і жамойты» (Littoven und Sameiten) сустракаецца ў «Ліфляндскай рыфмаванай хроніцы» ўпершыню пры апісанні падзей 1250-х гг.[19] – незадоўга да таго, як Жамойць выступіла супраць Міндоўга, а той адмовіўся ад яе на карысць Ліфляндскага ордэна. Крыху пазней такое ж адрозненне пачынае сустракацца і ў рускіх летапісах: У паходзе на Рыгу ў 1286 г. удзельнічалі «Литва вся и Жемоть вся».[20] Адрозненне Літвы ад Жамойці сустракаецца ў летапісах і пазней. Так, у паходзе Альгерда на Пераяслаў у 1373 г. удзельнічалі «Литва и Ляхи и Жемоть».[21]

Астатнія землі з канца XIII ст. альбо разглядаліся проста як часткі «Літвы», альбо паглыналіся абагульняючым тэрмінам «Аўкштота», які меў, здаецца, літаратурны характар і самімі жыхарамі не ўжываўся. Супрацьпастаўленне Жамойці і Аўкштоты як дзвюх частак уладанняў «літоўскага караля» упершыню ўжыта Пятром з Дусбурга (пры апісанні дзеянняў камтура Людвіга фон Лібенцэля ў 1294–1300 гг.),[22] а затым у дагаворы вялікага князя Гедыміна з Рыжскім магістратам у 1323 г.[23] Паход крыжакоў у 1373 г., паводле Германа з Вартберга, быў накіраваны «супраць літоўцаў у зямлю Аўкштота» (contra Letwinos in terram Austheiten).[24] Часам гэта інтэрпрэтуюць у тым сэнсе, што Жамойць і Аўкштота ўтваралі асобныя землі побач з уласна Літвой. Больш верагодна, аднак, што ў тагачасных уяўленнях этнічная Літва складалася з дзвюх частак: Жамойці і Аўкштоты (з якіх апошняя магла называцца «Літвой» у больш вузкім сэнсе). Гэта відавочна меў на ўвазе вялікі князь Вітаўт, калі ў 1420 г. у лісце да імператара Сігізмунда прывёў шырока пашыраную ў далейшым інтэрпрэтацыю абедзвюх геаграфічных назваў: «Дзеля таго, што Жамойць ляжыць ніжэй за Літву (па цячэнні Нёмана – В.Н.), яна і называецца Жамойцю, што азначае па-літоўску «ніжэйшая зямля». А на Жамойці Літву называюць Аўкштотай, што значыць «вышэйшая зямля» ў параўнанні з самой Жамойцю.»[25]

Аб паглынанні тэрмінам «Аўкштота» колішняй Дзевалтвы выразна сведчаць звесткі Германа з Вартберга. У складзе Аўкштоты ці «вышэйшай зямлі Літвы» ў 1367, 1373 і 1374 гг. ён упамінае землі Нерге (гл. заўвагу 14) і Жэймы, а таксама асобныя паселішчы на верагодных абшарах Дзевалтвы: Вількамір, Ворлава, Шаты. Ён жа ў 1375 прыгадвае ў «зямлі літоўцаў» шэраг паселішчаў на тым абшары, дзе раней мусілі знаходзіцца Нальшчаны (Больнікі, Дубінкі, Гедройці, Малаты, Таўрагіні, Уцяна, Шашолы).[26]

Такім чынам, абшар Літвы ў шырокім сэнсе, залежнай ад дынастыі «старшых князёў», у сукупнасці займаў асноўную частку тэрыторыі сённяшняй Літоўскай Рэспублікі[27] і прылеглыя тэрыторыі Беларусі (да возера Свір, правабярэжжа нёманскай Бярэзіны і ваколіц Ліды). Ён добра акрэсліваецца з дапамогай археалогіі.[28] Тэрыторыі Нальшчан і Дзевалтвы ў цэлым супадаюць з паўночнай (завілейскай) часткай арэалу курганоў ўсходнелітоўскага тыпу (Аўкштайцкае і Свянцянскае ўзвышшы). «Літоўская зямля» ў вузкім сэнсе, напэўна, ахоплівала паўднёвую частку таго ж арэалу (Дзукскае узвышша і большасць Ашмянскай грады, прыкладна ў межах чатырохкутніка Коўна – возера Свір – Ліда – Мерач).[29] Тэрыторыя Жамойці і Упіты супадае з арэалам грунтовых могільнікаў цэнтральнай і заходняй Літвы. Пры гэтым Жамойці адпавядае раён могільнікаў з трупапакладаннем на Жамойцкім ўзвышшы (воласці Крожэ, Лукава, Расіены і інш., вядомыя з граматы Міндоўга 1253 г.[30]), а Упіта займала паўночную зону могільнікаў з трупаспаленнем на абшарах Сярэднелітоўскай нізіны, у парэччы р. Нявешы. Цяжка сказаць, куды адносілася ў той час паўднёвая частка могільнікаў з трупаспаленнем (воласці Эйрагола і Бетыгола, згаданыя ў той жа грамаце 1253 г.), але ў больш познія часы яны бясспрэчна належалі да Жамойці[31] (у сувязі з гэтым няўдалым уяўляецца прынятае шэрагам археолагаў вызначэнне помнікаў з трупаспаленнем як могільнікаў «аўкштайцкага тыпу»).

Як для грунтовых, так і для курганных пахаванняў у канцы XII–XIII ст. прасочваецца шэраг агульных рыс, у тым ліку рытуальнае пахаванне коней разам з нябожчыкам ці яго попелам. Абрад гэты быў тыповым для літоўцаў ажно да часу іх хрышчэння – паводле яго быў пахаваны вялікі князь Альгерд у 1377 г.[32] Разам з тым даныя археалогіі сведчаць, што дзве часткі арэалу Літвы мелі істотна розныя пахавальныя звычаі і іншыя адметнасці, якія тлумачацца розніцай у этнічных працэсах папярэдніх часоў. Такім чынам, для супрацьпастаўлення Жамойці і Аўкштоты меліся не толькі палітычныя, але і этнаграфічныя падставы. Палітычныя фактары, аднак, пераважалі, бо зямля Упіта, этнаграфічна больш роднасная Жамойці, у далейшым увайшла ў склад Літвы-Аўкштоты, а зямля Цэкліс, населеная куршамі – у склад Жамойці.

Аб’яднанне пад агульнай назвай «Літва» арэалаў з курганным і грунтовым пахаваннем захавалася і пазней: у хроніцы Пятра з Дусбурга, напрыклад, сустракаюцца выразы «ліцвін з Эйраголы» альбо «ліцвіны з Жамойці»,[33] хаця ён жа адзначаў моцны сепаратызм жамойтаў у адносінах да «караля Літвы» на мяжы XIII–XIV стст.[34] Даўнюю сувязь Жамойці з Літвой прыгадваў Вітаўт, калі ў 1420 г. сцвярджаў, што зямля жамойтаў «ёсць наша спадчына і ўласнасць як законная спадчына ад прадзедаў і дзядоў нашых, якою валодаем і цяпер, ды якая таксама заўсёды ёсць і заўсёды была адзінай з Літвой».[35] Дзеля палітычнай кан’юнктуры Вітаўт, безумоўна, перабольшваў трываласць палітычнай інтэграцыі Літвы і Жамойці (ад якой сам жа двойчы адракаўся на карысць Тэўтонскага ордэна), але няма важкіх падстаў адхіляць яго сцвярджэнне аб этнічнай і гістарычнай блізасці абодвух рэгіёнаў, якое цалкам адпавядае больш познім звесткам.

Такім чынам, у першай палове XIII ст. назва «Літва» ў шырокім сэнсе прыкладна супадала з этнічнай тэрыторыяй сённяшняй Літоўскай Рэспублікі. У далейшым сэнс яе істотна змяніўся. На гістарычнае ядро дзяржавы, якое было непасрэдна падпарадкавана вялікаму князю, на працягу 2-й паловы XIII – XIV ст. пашырылася назва «Літва» ў палітыка-геаграфічным сэнсе, якая не мела этнічнага значэння. Новае значэнне гэтай назвы, не супадаючае з этнічным, упершыню фіксуецца ўжо пры Міндоўгу ў 1250-я гг. – адзін з паходаў Данілы Галіцкага супраць яго быў накіраваны, паводле слоў летапісца, «на Литву на Новгородок».[36] Пра існаванне палітыка-геаграфічнага сэнсу назвы «Літва» ў часы Гедыміна сведчыць, напрыклад, тое, што ў 1323 г. пскавічы пасылаюць «у Літву» па князя Давыда,[37] які, паводле Пятра з Дусбурга, быў намеснікам у Горадне.

Што тычыцца саманазвы ўсходнеславянскага насельніцтва ў час утварэння ВКЛ (XIII стагоддзе), то яе ролю выконвала назва «Русь». Найбольш яскравае сведчанне – выраз з дагаворнай граматы 1264 г. паміж Полацкам і Рыгай аб тым, «што Руськая земля слывет Полочьская».[38] Гэты этнонім быў звыклы і суседзям. Генрых Латвійскі шматразова прыгадвае «караля» Полацка і яго падданых у якасці рускіх («рутэнаў»),[39] гэтаксама ў буле папы Урбана IV у 1264 г. памежная з Латгаліяй Полацкая зямля азначана як Русь[40] «Рутэнамі» называюць насельнікаў Беларусі (а таксама нават літоўцаў, прыняўшых праваслаўе) і храністы XIV ст.: Пётр з Дусбурга, Герман з Вартберга і інш. У прыватнасці, паводле Віганда з Марбурга, у 1361 г. вялікакняжацкі двор Дзяляцічы з навакольнай воласцю на левым беразе Нёмана, на поўнач ад Новагародка, знаходзіўся на Русі («transeunt in Russyam in terram Delitcz»).[41]

Перадумовы ўтварэння ВКЛ

З’яўленне ў сярэдзіне ХІІІ стагоддзя двухэтнічнай дзяржавы стала магчымым толькі таму, што для гэтага меліся неабходныя ўнутраныя перадумовы. Адной з іх быў працяглы вопыт міжэтнічных кантактаў у верхнім Панямонні, абшар якога стаў вогнішчам дзяржаваўтваральнага працэса.

Верхняе Панямонне было трывала каланізавана ўсходнеславянскімі плямёнамі крывічоў і дрыгавічоў прыкладна на мяжы Х–XI стст. У працэсе свайго рассялення яны асіміліравалі рэдкае мясцовае насельніцтва – нашчадкаў культуры штрыхаванай керамікі. На правабярэжжы Нёмана і яго доплыва Бярэзіны славяне сутыкнуліся з продкамі сучасных літоўцаў – носьбітамі культуры ўсходнелітоўскіх курганоў, якая, паводле сучасных уяўленняў, утварылася ў IV–V стст. шляхам змяшэння той жа культуры штрыхаванай керамікі з прышэльцамі з захаду – носьбітамі культуры шурпатай керамікі.[42] Такім чынам, і славяне, і літоўцы наслаіліся на адзін і той жа субстрат, ад якога мусілі запазычыць шмат агульных звычаяў, міфалагічных і фальклёрных сюжэтаў, моўных рыс. Гэта не магло не спрыяць добраму ўзаемаразуменню паміж імі.

Археалагічныя даныя сведчаць, што ў кантактнай зоне адсутнічала выразная этнічная мяжа. Славянскія помнікі пашыраны за Нёманам у Шчучынскім раёне, а таксама ля Крэва і Ашмян, на пераважна балцкай у той час тэрыторыі.[43] Разам з тым рысы пахавальнага звычаю, уласцівага для ўсходнелітоўскіх курганаў, прасочваюцца ўперамешку з чыста славянскімі рысамі ў могільніках каля Новагародка, Слоніма, Ваўкавыйска і ў іншых месцах на левабярэжжы Нёмана. Верагодна, менавіта ў гэты час на Беларусі, па-за абшарам арэалу ўсходнелітоўскіх курганоў, з’явіўся шэраг вёсак з назвамі тыпу «Літва» ці «Ліцвяны», а таксама іншыя паселішчы з назвамі літоўскіх каранёў: Айнаравічы, Ішкалдзь і інш. Такое змяшэнне магло адбывацца толькі пры адносна мірным характары адносін. Паміж варагуючыми этнасами, як правіла, утвараецца шырокая незаселеная паласа, у якой жыць занадта небяспечна – так было, напрыклад, на паўднёвых межах Русі, якія цярпелі ад палавецкіх набегаў, так было і пазней на мяжы Літвы з Ліфляндскім ордэнам.

У балцкім міграцыйным руху на Панямонні ўдзельнічалі не толькі літоўцы, але і нашчадкі яцвягаў, першапачатковы арэал якіх фіксуецца археалагічна на падставе характэрнага пахавальнага абраду з абкладкай курганоў насцілам з камення. Гэты абрад ахопліваў левабярэжжа Нёмана ў парэччы Росі і далей на захад, у Сувалкіі. У ХІІ–XIV стст. адбываецца эвалюцыя гэтага абраду – нябожчыкаў пачынаюць хаваць у грунтовых магілах, таксама пакрытых каменным насцілам. Гэты больш позні абрад пашыраны значна шырэй за арэал каменных курганоў – у ваколіцах Слоніма, Новагародка, парэччы нёманскай Бярэзіны і верхняй Віліі, адкуль эпізадычна пранікае нават у вярхоўі дняпроўскай Бярэзіны.[44] Яго пашырэнне сведчыць пра даволі масавае перасяленне на землі ВКЛ яцвягаў, зыходны арэал якіх (Сувалкія) у 2-й пал. ХІІІ ст. быў заваяваны Тэўтонскім ордэнам, Мазовіяй і Галіцка-Валынскім княствам. Верагодна, аднак, што на Беларусі рассяляліся ўжо не столькі яцвягі, колькі іх славянізаваныя нашчадкі, якія захавалі пэўныя рысы пахавальнага звычаю продкаў.

Абаюдныя міграцыі балтаў і славян мелі розныя вынікі: на тэрыторыі Беларусі літоўцы і яцвягі паступова асіміліраваліся, пераходзілі на мову мясцовага насельніцтва. У той жа час ніякіх звестак пра паглынанне славянскіх мігрантаў літоўскім асяроддзем няма. Наадварот, у Віленскім краі славяне, напэўна, паволі асіміліравалі мясцовых літоўцаў, у тым ліку нават тых, што былі ў канцы XIV ст. ахрышчаны ў каталіцтва. Аб гэтым ускосна сведчыць тое, што большасць насельніцтва Віленскага края, якое ў больш познія часы захоўвала каталіцкае веравызнанне, паводле мовы лічылася ў ХІХ ст. беларусамі, а ў ХХ ст. – палякамі.

Але кантакты не былі выключна мірнымі. Пэўны час Літва знаходзілася ў данніцкай залежнасці ад Русі. У «Аповесці мінулых гадоў», створанай па пач. XІI ст., Літва прыгадваецца сярод «иных языков, иже дань дают Руси».[45] Ян Длугаш прыводзіць паданне аб тым, што даніна літоўцаў была чыста сімвалічнай – у выглядзе дубовай кары, бо больш з іх не было чаго ўзяць.[46] Магчыма, і на самай справе яна была не вельмі цяжкай.

Кантроль над Літвой павінны былі ажыццяўляць гарады Браслаў, Ізяслаўль і Новагародак. Апошні быў заснаваны ў XI ст. – магчыма, пасля паходу Яраслава Мудрага на Літву ў 1040 ці 1044 г., які, паводле В. Н. Тацішчава, і прывёў да яе данніцкай залежнасці.[47] Магчыма, функцыі непасрэднага збору даніны выконвала таксама ўмацаванае славянскае паселішча ў самым сэрцы арэала ўсходнелітоўскіх курганоў – на месцы пазнейшага Крывога замка ў Вільне. Яно, паводле папярэдніх звестак аб археалагічных раскопках 1930-х гг., узнікла ў XI ст.[48] і, магчыма, было такім жа прасунутым фарпостам крывічоў на землях Літвы, як Герцыке і Кукенойс у Латыголі. Не выключана, што нейкі час там княжыў хтосьці з полацкіх Усяславічаў.[49] Праўда, матэрыялы гэтых раскопак загінулі пад час другой сусветнай вайны, а сучасныя літоўскія археолагі не пацвярджаюць факт існавання старажытнарускіх матэрыялаў на тэрыторыі Вільнюса.

Каб забяспечыць рэгулярнае паступленне даніны, рускае баярства памежных гарадоў мусіла мець даволі цесныя стасункі з літоўцамі, ведаць іх мову і звычаі. Можна меркаваць, што многія маладыя літоўскія арыстакраты пабывалі ў рускіх гарадах у якасці заложнікаў. Напэўна, былі неаднаразовыя выпадкі змешаных шлюбаў і пабрацімства. У другой палове XII ст. князі полацкай дынастыі не раз выкарыстоўвалі запрошаныя ці нанятыя літоўскія дружыны ў сваіх міжусобіцах: у 1162 г. «літву» выкарыстоўвае супраць палачан менскі князь Валадар Глебавіч, у 1180 г. – палачане супраць Друцка.[50]

У канцы XII – пачатку XIII ст. літоўцы, відаць, вызваліліся ад данніцкай залежнасці. На думку Т. Баранаўскаса, гэта адбылося ў 1183 г., бо менавіта з гэтага часу распачынаюцца іх рабаўніцкія набегі на Русь, якія здзяйсняліся ўжо самастойна, без ініцыятывы полацкіх князёў.[51] Аднак самастойнасць набегаў Літвы ў канцы XII ст. небясспрэчная. Яны закраналі пераважна больш аддаленыя княствы, якія непасрэдна з Літвой не межавалі – Наўгародскае, Смаленскае, Уладзіміра-Суздальскае. Як падкрэслівае А. Краўцэвіч, у летапісах няма ніводнага паведамлення пра разбурэнне літоўцамі Полацкага, Менскага альбо Новагародскага княства,[52] што можа сведчыць на карысць таго, што тамтэйшыя ўладары наўмысла прапускалі літоўцаў праз сваю тэрыторыю ці ўвогуле выкарыстоўвалі іх у сваіх мэтах.

Праўда, азначаныя княствы практычна знікаюць у гэты час са старонак летапісаў, так што адсутнасць звестак пра набегі нельга лічыць за доказ адсутнасці саміх набегаў. Да таго ж у «Слове пра паход Ігараў» ёсць і непасрэдная звестка пра сутыкненне літоўцаў з полацкімі князямі – верагодна, якраз каля 1183 г.: «… Двина болотом течет оным грозным полочаном под кликом поганых. Един же Изяслав, сын Васильков, позвони своими острыми мечи о шеломы литовския, притрепа славу деду своему Всеславу, а сам под чрелеными щиты на кроваве траве притрепан литовскими мечи».[53] На пачатку ХІІІ ст. Генрых Латвійскі таксама паведамляе пра спробы полацкага князя Уладзіміра і князя Кукенойса Вячкі заключыць мір з крыжакамі, каб «тым лягчэй супрацьстаяць літоўцам».[54]

Але ў цэлым спецыфічны характар стасункаў Літвы, прынамсі, з некаторымі яе бліжэйшымі суседзямі выглядае цалкам верагодна. Прыкладам можа служыць наўгародска-полацкае памежжа. У канцы XII ст. Вялікія Лукі, змешчаныя на гэтым памежжы, выконвалі ролю заставы супраць Літвы: сын наўгародскага князя Ізяслаў «бяше посаженъ на Луках княжити и бе от Литвы оплечье Новугороду». Калі ў 1198 г. Ізяслаў памёр, «на тую же осень приидоша полочане с Литвою на Луки и пожгоша хоромы».[55] Т. Баранаўскас інтэрпрэтуе гэта ў тым сэнсе, што Літва выкарыстоўвала палачан. Але галоўная роля Полацка відавочна вынікае з наступнай звесткі: зімой таго ж года наўгародцы зрабілі паход у адказ, і «устретоша полочане с поклономъ на озере Касопле; и вземше мир». Ніякай згоды літоўцаў пры заключэнні гэтага міра палачанам не спатрэбілася. Такім чынам, пасля сутыкнення 1183 г. Полацк меў магчымасці карыстацца ваеннай сілай Літвы ў сваіх мэтах, а само сутыкненне не мела таго эпахальнага значэння, якое яму надае Т. Баранаўскас. Іншы прыклад – характарыстыка князя Герцыке Усевалада, дадзеная Генрыхам Латвійскім пад 1209 г.: "Кароль Усевалад быў жанаты з дачкой аднаго з найбольш магутных літоўцаў і, будучы, як зяць яго, для іх амаль сваім, звязаны з імі звыш таго і сяброўствам, часта кіраваў іх войскамі, аблягчаў ім пераправу праз Дзвіну і забяспечваў харчам, калі ішлі яны на Русь, Ліфляндыю ці Эстонію.»[56]

Да сярэдзіны XIII ст. княствы на тэрыторыі Беларусі мелі больш чым двухсотгадовы вопыт шчыльных стасункаў з Літвой, у працэсе якіх абодва бакі добра вывучылі адзін аднаго. У далейшым гэты вопыт суіснавання паслужыў падмуркам для ўтварэння двухэтнічнай дзяржавы. Аднак ён сам па сабе не мог быць дастатковай падставай для палітычнага аб’яднання беларускіх і літоўскіх княстваў пад уладай літоўскага князя. Патрэбны былі яшчэ дадатковыя ўмовы.

Пачатак цэнтралізацыі ўлады ў Літве

Балцкія плямёны ў XI–XII стст. знаходзіліся на пераддзяржаўнай стадыі эвалюцыі, для якой характэрна спадчынная ўлада пляменных князёў (у балтаў яны называліся «кунігасамі» – тэрмінам, роднасным славянскаму «князь» і германскаму «конунг»). Існавала таксама знаць, пазбаўленая неабходнасці займацца сялянскай працай (у крыжацкіх крыніцах яна вызначаецца лацінскім тэрмінам «нобілі»). Археалагічныя сведчанні наяўнасці знаці прасочваюцца ў арэале Літвы з сярэдзіны V ст.,[57] а з XI–XII стст. з’яўляюцца невялікія добра ўмацаваныя паселішчы з памерамі пляцовак у 20–50 м, якія археолагі лічаць сялібамі кунігасаў. Пляменныя князі, а таксама старэйшыны арыстакратычных родаў мелі ўласныя дружыны, з якімі ажыццяўлялі рабаўніцкія набегі на суседзяў. Напэўна, мелася патрыярхальнае рабаўладанне, але эканамічная эксплуатацыі свабодных абшчыннікаў з боку знаці адсутнічала. Няма даставерных звестак пра наяўнасць спецыялізаванай праслойкі рамеснікаў, якая б абслугоўвала патрэбы знаці і сялілася ў паселішчах гарадскога тыпу.

Параўнальна-гістарычныя матэрыялы сведчаць, што пераддзяржаўны сацыяльны лад быў даволі ўстойлівым і мог захоўвацца на працягу стагоддзяў. Аднак у ім ужо меліся неабходныя перадумовы для эвалюцыйнага скачка на ўзровень раннефеадальнай дзяржавы. Як правіла, такі скачок адбываўся пад моцным уздзеяннем знешніх стымулаў. У асяроддзі балцкіх плямён да пачатку XIII ст. не прасочваюцца такія стымулы, якія б спрыялі іх эвалюцыі да дзяржавы. Хаця яны знаходзіліся побач з больш цывілізаванымі суседзямі (Польшчай і Руссю), кантакты з імі не прыводзілі да кардынальных унутрысыстэмных зрухаў, якія знайшлі б адлюстраванне ў крыніцах. Праўда, Т. Баранаўскас мяркуе, што вызваленне Літвы ад данніцкай залежнасці каля 1183 г. азначала пачатак самастойнай дзяржаўнасці,[58] але гэтая ідэя не выклікала падтрымкі нават у літоўскіх гісторыкаў. Для таго, каб гаварыць аб існаванні дзяржавы, патрэбны значна больш важкія аргументы, чым пачатак рабаўнічых набегаў на суседзяў. Урэшце, такія набегі ўласцівыя менавіта для перадзяржаўнай стадыі развіцця (якую паводле марксісцкай тэрміналогіі называлі «ваеннай дэмакратыяй»). Іх шырока практыкавалі сумежныя з Руссю цюркскія народы (печанегі, полаўцы), а таксама венгры пасля перасялення да межаў імперыі франкаў. У апошнім выпадку стварэнне сапраўднай дзяржавы супадае па часе якраз са спыненнем набегаў на суседзяў.

Аб’ектыўна падштурхоўваў балтаў да дзяржаваўтварэння новы фактар знешняй пагрозы. Ён быў звязаны з пачаткам крыжацкай экспансіі, якую ажыццяўляў з 1202 г. у ніжнім Падзвінні Ордэн мечаносцаў (з 1237 г. ён называўся Лівонскім, альбо Ліфляндскім, ордэнам), а з 1230 г. з нізоўяў Віслы – Тэўтонскі (Нямецкі) ордэн. Але нават у такіх умовах большасць балцкіх плямён не паспелі зарганізавацца для цэнтралізаванага адпору. Да сярэдзіны 1230-х гг. землі куршаў і латыголі (латгалаў) трапілі пад уладу Ордэна мечаносцаў, а значная частка дробных княжанняў прусаў – пад уладу Тэўтонскага ордэна. У княствах роднасных прусам яцвягаў і сумежных з латыголлю земгалаў і селаў, не гледзячы на відавочную пагрозу, не назіраюцца выразныя крокі да цэнтралізацыі – у далейшым там працягваюць дзейнічаць шматлікія самастойныя князькі, землі якіх адна за адной губляюць незалежнасць гэтак жа, як раней землі прусаў.

Адзіным выключэннем была Літва. Паводле сведчанняў Генрыха Латвійскага, там ужо каля 1209 г. на фоне іншых правадыроў вызначаецца постаць князя Даўгерутэ (відавочна – германізаваная форма літоўскага імя «Даўгерд»), названага «адным з найбольш магутных літоўцаў». Менавіта ён быў цесцем і саюзнікам Усевалада з Герцыке. У 1213 г. Даўгерд ездзіў у Вялікі Ноўгарад – верагодна, з мэтай стварыць моцную кааліцыю супраць крыжакоў, – але быў схоплены імі на адваротным шляху і загінуў у затачэнні.[59] У тым жа годзе ў набегу на Ліфляндыю загінуў неназваны з імя «князь і старэйшына літоўцаў», а хутка затым – яго пераемнік, «правадыр і князь» Стэксе.[60]

Палітычнае дамінаванне ў Літве, верагодна, перайшло ў спадчыну да бліжэйшых родзічаў аднаго з гэтых князёў. У 1219 г. шматлікая кааліцыя літоўскіх князёў падпісала пагадненне з Уладзіміра-Валынскім княствам, прычым у складзе гэтай кааліцыі прыгадваецца група «старэйшых» князёў у складзе Жывінбуда і яго верагодных родзічаў: Даўспрунка з братам Міндоўгам і Даўята з братам Вілікайлам.[61] Такім чынам, кааліцыя не была саюзам роўных – адна княжацкая дынастыя дамінавала над астатнімі, прычым гэтае дамінаванне захоўвалася на працягу не менш чым двух пакаленняў. Праз некалькі дзесяцігоддзяў аўтар «Ліфляндскай рыфмаванай хронікі» (даведзенай да 1296 г.) памятаў, што бацькам Міндоўга быў нейкі «вялікі князь» («könig gros»), які «не меў сабе роўных у Літве» прыкладна ў тыя гады, пра якія пісаў Генрых Латвійскі.[62] Магчымым кандыдатам на гэтую ролю выглядае альбо Даўгерд, альбо невядомы «князь і старэйшына літоўцаў», якія абодва загінулі за 6 гадоў да першага ўпамінання Міндоўга. Пасля іх першынство, відавочна, належала Жывінбуду, названаму першым у спісе князёў 1219 г. (магчыма, ён быў дзядзькам Міндоўга), а маладыя Даўспрунк і Міндоўг (апошняму было на той момант каля 20 гадоў) унаследвалі дасягнуты іх бацькам статус «старэйшых князёў», уладзе якіх у той ці іншай ступені падпарадкоўваліся прадстаўнікі іншых княжацкіх дынастый. Праз некалькі дзесяцігоддзяў Міндоўг дасягнуў аднаасобнай улады («самодержечь бысть во всеи земли Литовскои»)[63]. Верагодна, тут дзейнічаў суб’ектыўны фактар, якога не хапала іншым балцкім плямёнам – асабістыя здольнасці спярша Міндоўгава бацькі, а потым яго самога. Наяўнасць таленавітых правадыроў дазволіла ва ўмовах знешняй небяспекі ператварыць гістарычную магчымасць у рэчаіснасць.

На карысць таго, што палітычнае аб’яднанне літоўскіх земляў у 1210-я гг. не было эпізадычным і захоўвалася пазней, сведчыць рэзкае ўзмацненне з пачатку XIII ст. ваеннай актыўнасці Літвы. Яе набегі пачынаюць дасягаць аддаленых на сотні кіламетраў мясцін, дзе раней пра іх не было чуваць. Каля 1210 яны ўпершыню дасягаюць Польшчы,[64] у 1220 г. – Чарнігаўшчыны,[65] у 1225 г. – шырокіх абшараў Наўгародскага і Смаленскага княстваў, прычым «бе бо рать велика, ака же не было от начала миру.»[66] Адначасова ў 1220-я – 40-я гг. Літва ператвараецца ў рэальны суб’ект міждзяржаўных стасункаў у масштабах Усходняй Еўропы. У 1221 г. яе войска, ажыццяўляючы колішні намер Даўгерда, удзельнічае ў сумесным з Вялікім Ноўгарадам паходзе на эстонскія ўладанні крыжакоў, [67] у 1229 г. і затым неаднаразова на працягу 1241–1246 гг. прымае ўдзел у міжусобнай барацьбе мазавецкага князя Конрада з іншымі польскімі князямі,[68] у 1238 г. выкарыстоўваецца Данілам Галіцкім супраць той жа Мазовіі, а ў 1246 г. аказвае яму дапамогу супраць венграў. У двух апошніх выпадках кіруе Літвой Міндоўг,[69] які, напэўна, да гэтага часу дасягнуў палітычнага дамінавання над іншымі князямі і дынастыямі. Якраз у гэты час ён упершыню характарызуецца «Ліфляндскай рыфмаванай хронікай» як «найвышэйшы кароль» і «ўладар Літоўскай зямлі».[70] Падзеі, з якімі звязаны гэтыя характарыстыкі, Э.Гудавічус даволі абгрунтавана адносіць да перыяду паміж восенню 1245 і восенню 1246 г.[71]

Палітычная цэнтралізацыя ў Літве стварала адзін з галоўных атрыбутаў дзяржаўнасці, але сам па сабе гэты працэс мог прывесці толькі да ўтварэння монаэтнічнай літоўскай дзяржавы. Пэўны час ён несумненна ішоў у гэтым накірунку. На думку некаторых даследчыкаў, такая дзяржава ўжо стала здзейсненым фактам. У свой час Г. Пашкевіч звярнуў увагу на тое, што колькасць ваенных акцый Літвы пры Міндоўгу практычна не змянілася ў параўнанні з папярэднімі дзесяцігоддзямі.[72] Ён палічыў гэта сведчаннем таго, што прыход Міндоўга да аднаасобнай улады не змяніў якасна палітычнае становішча, якое існавала раней. Т. Баранаўскас робіць з гэтага выснову, што дзяржава існавала ўжо да Міндоўга, але, улічваючы ўласцівасць рабаўнічых набегаў для перадзяржаўнай стадыі развіцця, гэта магло б сведчыць хутчэй пра тое, што дзяржавы не было яшчэ і пры Міндоўгу.

Але чыста арыфметычныя падлікі могуць прывесці да падманных высноў. Трэба ўлічваць не толькі колькасць ваенных акцый, але і іх змест. Акцыі Міндоўга, у адрозненне ад яго папярэднікаў, мелі на мэце не толькі (а часам і не столькі) ваенную здабычу, колькі замацаванне кантроля над пэўнымі тэрыторыямі. Паміж ім і іншымі ўладарамі складвалася нешта накшталт васальнай залежнасці. У больш познім (1413 г.) дакуменце адзначана, што Жамоць з’яўляецца «вотчынай» (patrimonium) уладароў Літвы 168 гадоў – гэта значыць, з 1245 г.[73] Магчыма, тады адбылося істотнае змяненне статусу жамойцкіх князёў у адносінах да Міндоўга. Абапіраючыся на Жамойць, ён распачаў барацьбу з Ліфляндскім ордэнам за кантроль над суседнімі куршамі, што праявілася ў яго няўдалым нападзе на замак Эмбоцен у канцы 1244 ці на мяжы 1245 г.[74] Апісанне межаў каталіцкіх біскупстваў у Прусіі, складзенае ў 1243 г., сведчыць, што палітычная ўлада Літвы распаўсюджвалася ўжо і на землі яцвягаў, непасрэдна сумежныя з Тэўтонскім ордэнам па рэках Пасленцы і Прэгалі.[75]

Урэшце рэшт пытанне аб тым, як блізка падышла Літва да дзяржаўнасці, мае тэрміналагічны характар – адказ залежыць ад таго, які сэнс укладваць у паняцце «дзяржаўнасць». Пры любым варыянце адказу ён не мае прынцыповага значэння. Нават калі б такая дзяржава паспела ўзнікнуць, у тагачасных умовах яна наўрад ці мела гістарычныя перспектывы. Хутчэй за ўсё, яна была б заваявана моцнымі суседзямі. Сэнс жа існавання ВКЛ і тая роля, якую яно адыграла ў гісторыі, у значнай ступені тлумачацца тым, што яно з самага пачатку ахапіла істотную частку старажытнарускай тэрыторыі і стала гістарычным пераемнікам Русі. Традыцыйна ігнаруючы гэты аспект, літоўскія даследчыкі пастаянна сутыкаюцца з цяжкасцямі ў асэнсаванні і тлумачэнні далейшых падзей. Існавала балцкая дзяржава ці не – у любым выпадку без удзелу рускага кампанента яна не была і не магла стаць Вялікім княствам Літоўскім і Рускім.

Для таго, каб дзяржаваўтварэнне пераадолела этнічную мяжу і ахапіла тэрыторыі суседніх княстваў Русі, патрэбны быў дадатковы штуршок. Яго ролю выканала рэзкае змяненне ваенна-палітычнай сітуацыі ва Ўсходняй Еўропе ў сувязі з татарскім нашэсцем на Русь.

Вынікі і наступствы татарскага нашэсця

На працягу 1237–1240 гг. войскі мангольскага хана Бату, унука Чынгіз-хана, паслядоўна заваявалі і спустошылі Разанскую, Уладзіміра-Суздальскую, Пераяслаўскую, Чарнігава-Северскую, Кіеўскую і Галіцка-Валынскую землі Русі.[76] Заваяванне насіла выключна жорсткі характар – гарады, якія аказвалі супраціўленне, цалкам вынішчаліся. Лесастэпавыя прасторы паўднёвай Русі абязлюдзелі на два з паловай стагоддзя, на астатняй тэрыторыі настаў глыбокі заняпад.

Княствы на тэрыторыі сучаснай Бе­ларусі былі закрануты гэтым нашэсцем у значна меншай ступені. Наяўныя факты дазваляюць сцвярждаць пра разбурэнне хіба што толькі ўскрайкаў беларускай тэрыторыі – гарадоў Гомеля, Магілёва, магчыма – Берасця, Пінска і некаторых іншых. Пра разбурэнне Гомеля татарамі сведчаць матэрыялы археалагічных раскопак. А. Макушнікаў схільны датаваць гэтую падзею 1239 г. – часам паходу Бату-хана на Чарнігаўскую і Пераяслаўскую землі.[77] Аналагічныя матэрыялы знойздены і пры раскопках Магілёва, прычым характар знаходак дазваляе даволі дакладна датаваць яго разбурэнне 1230-мі гг.[78] Звесткі ж пра тое, што паход Бату-хана на мяжы 1240–41 гг. закрануў Піншчыну і Берасцейшчыну, змяшчае Валынскі летапіс. Каля Берасця пасля праходу татар немагчыма было «ити в поле смрада ради и множьства избиеных».[79] Тады ж і пінскія князі вымушаны былі хавацца за мяжой, што сведчыць калі не пра разбурэнне іх вотчын, то, прынамсі, пра рэальную небяспеку.

У 1243 г., вярнуўшыся з паходу на Балканы, Бату-хан прыступіў да сістэматычнага ўсталявання акупацыйнага рэжыму на ўсёй Русі. Мясцовыя князі былі пазбаўлены спадчыннага права на ўладанні і вымушаны былі атрымліваць іх нанова ў якасці пажалаванняў з рук хана. Неўзабаве па Русі былі разасланы татарскія перапішчыкі, якія размяркоўвалі па гарадах і валасцях даніну – ясак.[80] У гэтай сітуацыі выключна важнай акалічнасцю стаў характар дзяржаўна-палітычнай структуры, якая падверглася заваяванню.

Русь уяўляла сабой рыхлае, але тым не менш агульнае палітычнае ўтварэнне, што добра ўсведамлялася сучаснікамі. Пры адсутнасці палітычнай цэнтралізацыі землі-княствы (у тым ліку і тыя, што знаходзіліся на тэрыторыі сучаснай Беларусі – Полацкая, Турава-Пінская, Новагародская) мелі трывалыя гандлёва-эканамічныя і культурныя сувязі, адзіную царкоўную арганізацыю (праваслаўную метраполію з цэнтрам у Кіеве), агульную прававую традыцыю (замацаваную ў «Рускай праўдзе»), агульную літаратурную мову і практыку летапісання. Сведчаннем еднасці была агульная самасвядомасць: і ў замежных, і ў мясцовых крыніцах палітычна незалежныя адзін ад аднаго ўладары трывала называюцца «рускімі князямі», іх уладанні захоўваюць агульную назву «Русь», праваслаўная вера вызначаецца як «руская вера», а літаратурная мова – як «руський язык». У крыніцах няма доказаў таго, што мясцовая самасвядомасць і патрыятызм земляў-княстваў пераважвалі гэтую агульную самасвядомасць, хаця лакальныя адрозненні і асаблівасці, безумоўна, мелі месца.

Асноўным сістэмаўтвараючым фактарам быў калектыўны сюзерэнітэт княжацкай дынастыі Рурыкавічаў, іх неаспрэчнае права на ўладу ва ўсіх без выключэння княствах.[81] У масавай свядомасці трывала замацавалася ўяўленне аб тым, што кожны прадстаўнік гэтага рода мае спадчыннае права на частку («удзел») тэрыторыі, якой валодаў яго бацька (адсюль і тэрмін «вотчына» – бацькоўская спадчына). Як трапна адзначыў адзін з унукаў кіеўскага князя Уладзіміра Манамаха, Ізяслаў Мсціславіч, «мне отчины в Угрех нетуть, ни в Ляхох, токмо в Рускои земли».[82] Рысы ўдзельна-вотчыннай сістэмы прасочваюцца ўжо са смерці Ўладзіміра Святаслававіча ў 1015 г. і былі афіцыйна замацаваны на Любецкім сойме князёў у 1097 г. Да сярэдзіны XIII ст. не было ніводнага выпадку парушэння манаполіі нашчадкаў Уладзіміра на ўладу, калі не лічыць часовы(на некалькі месяцаў) захоп улады ў Галічы мясцовым баярынам Уладзіславам пад час княжацкай усобіцы ў 1209 г.

Таму падзел дзяржавы на паўсамастойныя вотчыны і ўдзелы ішоў амаль дакладна ў адпаведнасці з працэсам дэмаграфічнага разрастання і драблення княжацкай дынастыі: кожная буйная вотчына (зямля) належала адной з галін Рурыкавічаў і ў сваю чаргу падзялялася на ўдзелы прадстаўнікоў гэтай галіны. У выпадку, калі адна з галін згасала альбо губляла ўладу, на яе месца прыходзіў прадстаўнік іншай, але абавязкова – прамы нашчадак уладара ўсёй Русі Ўладзіміра Святаслававіча. У такіх выпадках новы князь альбо прызначаўся вярхоўным суверэнам, якім працягваў лічыцца кіеўскі князь, альбо запрашаўся мясцовым насельніцтвам, але і ў гэтым выпадку вельмі пажаданай была хаця б фармальная згода з Кіева. Фактычна яго верхавенства і зводзілася толькі да гэтага права распараджацца вымарачнымі вотчынамі. У астатнім землі-княствы не адчувалі патрэбы ў агульным палітычным цэнтры. Часам і сам кіеўскі князь ператвараўся ў падстаўную асобу, якой маніпуліраваў уладар аднай з моцных земляў-княстваў.

Такія ўмовы ў прынцыпе рабілі немагчымым вакняжанне іншаземца – да той пары, пакуль традыцыйная палітычная сістэма захоўвала раўнавагу. Разам з тым патэнцыйна слабым месцам быў яе цэнтр – асоба кіеўскага князя, якая ўвасабляла ў сабе калектыўны суверэнітэт рода. Калі Кіеў разам з кантраляваўшымі яго ўплывовымі галінамі Рурыкавічаў трапіў у залежнасць ад варожай дзяржавы (а менавіта так і адбылося ў выніку татарскага нашэсця), гэтая залежнасць аўтаматычна распаўсюдзілася на ўсе княствы – нават на тыя, што дагэтуль адчувалі сябе самастойнымі і не паспыталі непасрэднага заваявання. Характэрна, што татарскія перапішчыкі накіроўваліся нават у тыя княствы, да якіх не дайшло татарскае войска – напрыклад, у 1257 г. яны прыбылі ў Вялікі Ноўгарад.[83] Гэта даказвае, што Бату добра ўяўляў палітычную сістэму Русі і лічыў сябе яе пераемнікам.

У такім выпадку захоўванне лаяльнасці да старой дынастыі губляла сэнс для мясцовагна насельніцтва. Наадварот, прыход іншый дынастыі даваў шанц вылучыцца з палітычнай сістэмы Русі і такім чынам пазбегнуць прыгнёту з боку пераможцы і пераемніка гэтай сістэмы – Залатой Арды.

Такім чынам, у княстваў на тэрыторыі беларускага Панямоння і Падзвіня быў выбар: альбо чакаць непазбежнага з’яўлення татарскіх перапішчыкаў, як зрабілі ў Вялікім Ноўгарадзе і, верагодна, Смаленску, альбо рашуча парваць са старой сістэмай наследвання ўлады, якая ў новых умовах азначала маўклівае прызнанне суверэнітэту ардынскага хана. Паколькі сіл для самастойнага адпору не было, заставалася шукаць сабе новага сюзерэна, які б не пагражаў такім жорсткім прыгнётам, як татары, і адначасова меў магчымасці для арганізацыі супраціўлення апошнім. Такім сюзерэнам мог cтаць у тагачасных умовах альбо далёкі каталіцкі Захад, альбо блізкі і добра знаёмы ўладар суседняй Літвы.

На поўдні князь Даніла Галіцкі, апрача ўласных сіл, спрабаваў абаперціся на Захад, нават каранаваўся дасланай з Рыму каралеўскай каронай.[84] Аднак усё гэта аказалася малаэфектыўным – пазбегнуць залежнасці ад татар і яе разбуральных наступстваў Галіцка-Валынская зямля не здолела.[85]

Жыхары Пскоўскай і Полацкай зямель спрабавалі выкарыстаць змену дынастыі, не парываючы радыкальна з агульнарускай палітычнай сістэмай. У верасні 1248 г. була рымскага папы Інакенція IV была адрасавана «новаахрышчанаму князю» (яўна літоўскага паходжання) Полацка ці, магчыма, Пскова (назвы абодвух у заходнееўрапейскіх крыніцах часам блізкія па напісанні).[86] Пскавічы каля 1265 г. прынялі сваім князем ўцекача з Літвы Даўмонта.[87] У Полацку ў 1250-я – 60-я гг. чаргаваліся літоўскія (Таўцівіл, Гердзень) і рускія князі (Канстанцін, Ізяслаў).[88] Абедзвюм землям пэўны час удавалася захоўваць самастойнасць. Але Пскоўшчына засталася дробным перыферыйным княствам, так і не стаўшы ядром новага дзяржаваўтваральнага працэса, а Полаччына была ўрэшце рэшт паглынута маладым Вялікім княствам Літоўскім.

Найбольш перспектыўным аказаўся шлях поўнай інтэграцыі з Літвой, па якім пайшлі княствы Панямоння. У выніку ўтварылася двухэтнічная дзяржава, якая не толькі адстаяла сваю незалежнасць у жорсткай барацьбе з суседзямі, але праз стагоддзе перайшла да актыўнай экспансіі, перахапіўшы з рук аслабелай Арды кантроль над паловай Русі. Яе жыццяздольнасць можа быць растлумачана тым, што князем Новагародка і суверэнам іншых панямонскіх гарадоў каля 1248 г. зрабіўся не ўцякач накшталт Даўмонта і не адзін з другарадных літоўскіх князёў накшталт полацкіх Таўцівіла і Гердзеня. Гэта быў найбольш магутны ўладар – Міндоўг, які мог абаперціся не толькі на мясцовае баярства і сваю непасрэдную вотчыну ў «Літоўскай зямлі», але і на ўвесь ваенны патэнцыял Літвы ў шырокім сэнсе. З другога боку, менавіта з дапамогай рускіх княстваў Міндоўг, а затым яго сын Войшалк канчаткова ўстанавілі ў Літве цэнтралізаваную ўладу, дзеля чаго не было неабходных стартавых пазіцый ні ў Даўмонта, ні ў Таўцівіла.

Аб тым, што тагачаснай свядомасцю пераход беларускіх княстваў пад уладу літоўскіх князёў успрымаўся менавіта з пункту гледжання «татарскай альтэрнатывы», сведчаць фальклёрныя матывы аб бітвах татар з літоўскімі князямі, пісьмова зафіксаваныя ў XVI ст. У паданні, якое прыводзіць Мацей Стрыйкоўскі, татарскі ваявода Койдан (ваеначальнік з іменем Кодан сапраўды быў у войску Бату-хана ў 1240 г.) патрабуе ад літоўскага князя Эрдзівіла (верагодна, асоба легендарная) даніны менавіта як з уладальніка Новагародчыны і Падляшша, «як ён гэта прывык рабіць з іншымі рускімі князямі». Эрдзівіл, аднак, дае яму ўзброены адпор, выступаючы такім чынам абаронцам беларускіх земляў.[89] Гістарычны кантэкст гэтага падання добра адпавядае рэаліям часоў Міндоўга, у прыватнасці – паходу татарскага ваяводы Бурундая ў 1258 г. Рэальныя дэталі да часу фіксацыі падання забыліся, але сутнасць падзей у ім адлюстравана больш-менш дакладна.

Пытанне пра характар падпарадкавання княстваў Русі

Характар стасункаў паміж этнасамі, што прымалі ўдзел ва ўтварэнні ВКЛ, застаецца адным з найбольш дыскусійных пытанняў. Спектр думак самы шырокі: ад тэзы пра заваёву продкамі сучасных літоўцаў беларускіх земляў, якія не адыгрывалі пры гэтым ніякай самастойнай ролі, да супрацьлеглага сцвярджэння пра заваёву выхадцамі з беларускага Панямоння, якому ў гэтым выпадку прыпісваецца назва «Літва», такіх жа пасіўных Жамойці і Аўкштоты. Абедзве крайнасці маюць выразны палітычны падтэкст. Першая з іх была паспяхова выкарыстана літоўскай інтэлігентыяй і палітычнымі дзеячамі ХХ стагоддзя, каб стварыць уражанне, быццам сучасная Літва з’яўляецца адзіным палітычным нашчадкам ВКЛ. Другая крайнасць была ўзята на ўзбраенне беларускай інтэлігенцыяй, каб абгрунтаваць выключнае права беларусаў на тую ж спадчыну. Асобы, якія ўпарта займаюць адну з такіх пазіцый, свядома кіруюцца не аналізам гістарычных рэалій, а кан’юнктурай сённяшняга дня, таму навуковая палеміка з імі, як правіла, бессэнсоўная.

Паміж гэтымі крайнасцямі існуе шэраг больш памяркоўных пазіцый, якія ў той ці іншай ступені прызнаюць ролю абодвух этнічных кампанентаў. Даследчыкі вызначалі характар стасункаў паміж імі як сінтэз (В. Пашута), сімбіёз (аўтар гэтых радкоў), саюз (А. Краўцэвіч). Ствараецца ўражанне, што размова ідзе аб адной рэальнасці, якую называюць рознымі тэрмінамі. Аб тэрмінах, як вядома, не спрачаюцца, а дамаўляюцца. У любым выпадку прынцыповым з’яўляецца тое, што сутнасць з’явы можна зразумець, толькі ўлічваючы абодва кампаненты. Гэта адкрывае канструктыўны шлях для вызначэння ролі кожнага з іх.

Суадносіны этнічных кампанентаў залежалі, безумоўна, ад таго, якім чынам яны ўвайшлі ў склад дзяржавы. Можна сцвярджаць упэўнена, што пануючая дынастыя мела літоўскае паходжанне. Падапарадкаванне ёй рускіх княстваў тэарэтычна магло адбывацца некалькімі шляхамі: праз гвалтоўны захоп (накшталт таго, што адбывалася пры заваяванні барбарамі Заходняй Рымскай імперыі); праз дынастычную унію (такім шляхам вырасла імперыя Габсбургаў, а Ягайла набыў польскую карону); праз абранне ўцекача і затым прылучэнне яго вотчын (вядома запрашэнне ў Пскоў Даўмонта, а вяртанне вотчыны з дапамогай рускіх дружын мела места пры вакняжанні Войшалка пасля забойства Міндоўга).

Дакументаў, якія б непасрэдна і бясспрэчна фіксавалі абставіны падпарадкавання Літве той ці іншай тэрыторыі, захавалася вельмі няшмат. Але тое, што ёсць, ніяк не пацвярджае версію пра дынастычны шлюб альбо варыянт, падобны на вакняжанне Даўмонта ў Пскове. Праўда, у значна больш познім Густынскім летапісе (скончаны ў 1670 г.) ёсць паведамленне, нібыта ў 1246 г. Міндоўг «приять веру христианскую от Востока со многими своими бояры».[90] М. Ермаловіч палічыў гэта доказам запрашэння Міндоўга ў Наўгародак па ініцыятыве мясцовага насельніцтва.[91] Але самы факт гэтага хрышчэння вельмі сумніцельны, бо ён паходзіць з позняй крыніцы і супярэчыць сцвярджэнню амаль сучаснага падзеям Валынскага летапіса, што Міндоўг хрысціўся толькі ў каталіцтва, прычым употай працягваў спраўляць язычніцкія абрады. Пры такой добрай дасведчанасці летапісец яўна не ведаў пра праваслаўнае хрышчэнне Міндоўга, якога, хутчэй за ўсё, увогуле не было.

Вакняжанне Міндоўга ў Новагародку адбылося пасля 1238 г. (гэтым часам датуецца сумесны паход «Литвы Мендога» і Ізяслава Новагародскага на Мазовію, памылкова пазначаны ў Іпацьеўскім летапісе пад 1235 г.), больш дакладна – не раней зімы 1240/41 г. (час спусташэння татарамі Кіева і Галіцка-Валынскага княства) і не пазней зімы 1248/49 г. (калі Новагародак упершыню прыгадваецца пад яго ўладай). Якраз гэты перыяд дзейнасці Міндоўга даволі падрабязна (хаця і без дакладных датыровак) асвятляецца «Ліфляндскай рыфмаванай хронікай»,[92] і ніякай страты ім улады, пад час якой ён мог бы быць прыняты ў Новагародку, не прасочваецца.

Сам Міндоўг пасля каранацыі звярнуўся да рымскага папы з просьбай пацвердзіць яго права валодання тэрыторыямі, набытымі на Русі (відавочна, што размова ідзе пра княствы беларускага Панямоння – Новагародак, Горадна, Слонім і Ваўкавыйск). Пры гэтым Міндоўг спасылаўся не на права абрання, а на права заваявання, што відавочна з тэксту папскай булы у адказ, датаванай сакавіком 1255: «з твайго боку было прадстаўлена нам, што ты, з нястомнаю энергіяй зма­гаючыся супроць каралеўства Русі ды яго насельнікаў, падпа­радкаваў сваёй уладзе некаторыя землі гэтага каралеўства»[93]. Пад «каралеўствам Русі» (regnum Russiae) тут, напэўна, маецца на ўвазе Галіцка-Валынскае княства, уладар якога Даніла Раманавіч быў каранаваны незадоўга да таго. Паміж ім і Міндоўгам сапраўды адбывалася даволі жорсткая барацьба за кантроль над Панямоннем, апісаная ў Валынскім летапісе. Той факт, што спрэчная тэрыторыя ўрэшце засталася за Міндоўгам, ён слушна мог трактаваць як сваю перамогу. Але справа ў тым, што гэтая барацьба распачалася ў момант, калі Міндоўг ужо кантраляваў Новагародчыну. Акалічнасці яго з’яўлення там летапіс не высветляе. Таму пытанне аб тым, наколькі гвалтоўным быў першапачатковы захоп, застаецца адкрытым.

У апошні час літоўскія даследчыкі звяртаюць увагу на паведамленне Валынскага летапіса пра першыя гады княжання ў Новагародку Міндоўгава сына Войшалка: «Воишелк же нача княжити в Новегородече, в поганстве буда, и нача проливати крови много, убиваеть бо на всяк день по три, по четыри. Которого же дни не убьяшеть кого, печаловашеть тогда, коли же убьяшеть кого, тогда весел бяшеть».[94] Гэтая жорсткасць, на іх думку, даказвае гвалтоўнасць далучэння.[95] Але сэнс летапіснага паведамлення (дарэчы, рэтраспектыўнага, запісанага праз пэўны час пасля падзей) зводзіцца да цудоўнага пераўтварэння, якое адбылося з былым паганцам пасля далучэння да Хрыста: «посем же вниде страх Божии во сердце его, помысли в собе, хотя прияти святое крещение. И крестися ту, в Новегородце, и нача быти во крестьянстве». Пры гэтым зусім не гістарычная дакладнасць была мэтай аўтара, наадварот – логіка жанру патрабавала паказаць паганскі перыяд перабольшана змрочным, а хрысціянскі – як мага лагодным. Пры тых тэмпах чалавекагубства, якія летапіс прыпісвае Войшалку, за год можна было вынішчыць больш за тысячу чалавек, між тым як усё тагачаснае насельніцтва Новагародка, паводле археалагічных дадзеных, складала не больш чым некалькі тысяч. Але нават калі летапісец не вельмі перабольшвае, паводзіны Войшалка сведчаць толькі пра яго асабістыя яксці, але не пра агульны характар суадносін літоўцаў з мясцовым насельніцтвам. Дарэчы, ці мала было тыранаў, ад Калігулы да Сталіна, якія шчодра лілі кроў уласных падданых, а тыя плацілі ім за гэта безагляднай любоўю?

Самі літоўскія ўладары заўжды трактавалі набыццё Панямоння, а затым і іншых тэрыторый Русі, як вынік сваіх чыста ваенных акцый, пры якіх пазіцыя мясцовага насельніцтва ўвогуле не прымалася ў разлік. Гэтае ўспрыяцце захоўвалася імі ў якасці вуснай фальклёрнай традыцыі, якая была значна пазней, у першай палове XVI ст., зафіксавана ў беларуска-літоўскіх летапісах, а адтуль перайшла ў гістарыяграфію.[96] Да часу пісьмовай фіксацыі рэальныя падрабязнасці падзей забыліся. Як і ў паведамленнях пра бітвы з татарамі, застаўся толькі эмацыянальны фон, на якім фантазія малявалы новыя сюжэты. Гэта тычыцца ўсіх паведамленняў пра захоп літоўскімі князямі з родаў Палямона і Кітаўруса рускіх гарадоў, папярэдне спустошаных татарамі, і іх адбудову. Імёны князёў у іх яўна міфічныя, а падрабязнасці ніяк не суадносяцца з тым, што вядома з сучасных падзеям крыніц. Часам міфічныя дзеянні прыпісваюцца і гістарычным асобам (напрыклад, Гедыміну – заваяванне Кіеўскай зямлі). Гэта кідае цень падазрэння і на тыя згадкі, якія выглядаюць адносна праўдападобнымі. Але сярод іх ёсць і сведчанніі іншага, мірнага варыянта экспансіі. У прыватнасці, гэта тычыцца далучэння Віцебскай і Валынскай земляў праз дынастычныя шлюбы сыноў Гедыміна (адпаведна Альгерда і Любарта). Такім чынам, тактыка літоўскіх князёў магла быць пры неабходнасці вельмі гнуткай, і разглядаць увесь працэс як суцэльную заваёву было б паспешліва.

Несумненна, што Міндоўг не здолеў бы пашырыць межы сваіх уладанняў, калі б не абапіраўся на ваенную сілу. Гаварыць пра сапраўднае запрашэнне няма падстаў. Але з тым, што пазіцыя мясцовага насельніцтва зусім не прымалася ў разлік, наўрад ці можна пагадзіцца. Гэтая пазіцыя калі і не ініцыіравала вакняжанне іншаземца, то, прынамсі, значна палегчыла яго, паралізуючы магчымае супраціўленне: справа ішла не пра выбар паміж незалежнасцю і падпарадкаваннем, а пра выбар аднаго з двух варыянтаў падпарадкавання (літоўцам альбо татарам). Пры такім раскладзе ў кожнага з варыянтаў непазбежна маглі з’явіцца свае прыхільнікі. Выдатны палітык, якім праявіў сябе Міндоўг, не мог праігнараваць такі дадатковы рэсурс, як несупадзенне інтарэсаў галіцка-валынскіх князёў і насельніцтва беларускіх земляў. Апошняе было зацікаўлена ў аднаўленні не проста моцнай, але пры тым самастойнай ад татар (адпаведна, і ад Рурыкавічаў) дзяржавы.

Аб пазіцыі рускага насельніцтва сведчаць ускосныя, але вельмі красамоўныя факты. Пры паходзе Данілы Галіцкага на Міндоўга ў 1251 г. пінскія князі далучыліся вельмі неахвотна («князи же Пинсцеи имеяху лесть, и поя е со собою неволею на войну»), што сведчыць пра іх сімпатыі да Літвы. Увогуле галіцка-валынскія войскі ў 1250-я гг. тройчы захоплівалі Панямонне, але кожны раз пасля ваенных поспехаў «возвратишася в домъ свои», пакідаючы мясцовае насельніцтва пад уладай Міндоўга. Ці не адбывалася так таму, што само гэтае насельніцтва не хацела змены ўлады, і галічане адчувалі, што ўтрымаць гэтыя землі яны не ў стане?

Пры новай уладзе мясцовая знаць не былам цалкам асунута ад прыняцця рашэнняў. Праўда, у аўтэнтычных і падробленых граматах Міндоўга, выдадзеных ім Тэўтонскаму ордэну з 1253 па 1260 г., у якасці сведкаў выступаюць яго родзічы і «бароны» з выключна літоўскімі імёнамі: Лінгвень, Гердзень Нальшчанскі, Парбусе (верагодна, з Дзевалтвы) і інш.[97] Але з Валынскага летапіса вядома, што яго ваяводам быў нейкі Хвал (імя яўна рускага паходжання), які «велико убиство творяше земле Черниговскои». Іншым Міндоўгавым ваяводам і, напэўна, бліжэйшым дарадцам быў рускі (хаця і не мясцовы, «бе бо збегл из Рязаня») князь альбо баярын Яўстафі Канстанцінавіч.[98] Несумненна наяўнасць, прынамсі, аднаго мясцовага дарадцы і ў радзе Таўцівіла ў бытнасць апошняга полацкім князем. Тамашні баярын выдаў яго намеры («пронесе думу») саперніку – князю Траняце, што і стала прычынай гібелі Таўцівіла.[99] Каб зрабіць такую здраду, трэба быць дапушчаным да гэтай «думы».

Несумненна рашаючаю роля, якую адыграла рускае баярства ў прыходзе да ўлады сына Міндоўга – Войшалка. Пасля забойства бацькі ён знайшоў прытулак і дапамогу ў Пінску. Тамашні князь даў яму войска, з якім Войшалк заняў Новагародак і сабраў там бацькавых прыхільнікаў, каб з імі падпарадкаваць «Літоўскую зямлю». У далейшым, пры прывядзенні да паслухмянства Нальшчанскай і Дзевалтоўскай зямель, істотную ролю адыграла дапамога з боку галіцкага князя Шварна Данілавіча (якому Войшалк пазней і перадаў уладу), але без дружын панямонскіх гарадоў справа, напэўна, таксама не абышлася. У «Ліфляндскай рыфмаванай хроніцы» прыгадваецца ўдзел рускіх і ў дзеяннях Войшалка супраць Тэўтонскага ордэна, якія дазволілі яму захаваць кантроль над спрэчнымі жамойцкімі тэрыторыямі. Там жа адзначаецца, што пасля перамогі Войшалк «даў волю хрысціянам у Літве».[100]

Ёсць падставы меркаваць, што канчатковае далучэнне да ВКЛ Полацка на пачатку XIV ст. таксама адбылося не насуперак жаданням мясцовага насельніцтва. У папярэдні час Полацк у спробах захаваць самастойнасць актывізаваў стасункі з Ліфляндыяй, але гэта прывяло яго да тэрытарыяльных стратаў. У буле папы Урбана IV[101] і грамаце Гердзеня ў 1264 г. упамінаюцца полацкія воласці, незадоўга да таго падараваныя князем Канстанцінам лівонцам, а з больш позніх згадак (1366 г.) вынікае, што на гэтых землях паўстаў замак Розітэн (на старабеларускай мове – Рэжыца, сучасны горад Рэзэкне на ўсходзе Латвіі).[102] На мяжы XIII – XIV стст. нейкі полацкі князь (магчыма, той жа Канстанцін) перад сваёй смерцю ўвогуле перадаў Полацк пад пратэктарат Рыжскага архібіскупства. Аб гэтым прыгадваецца ў рашэнні камісіі, прызначанай папам Клементам V у 1309 г. для разгляду канфліктаў паміж архібіскупствам і Тэўтонскім ордэнам.[103] Пра наступны пераход яго да літоўскага князя-паганца (Віценя) вядома з перапіскі ахібіскупа Фрыдрыха з папскай курыяй у 1305–06 гг., а таксама з булы папы Клемента V у 1310 г., у якой гаворыцца пра захоп паганцамі валасцей і замкаў, падараваных Ліфляндыі папярэднім полацкім князем.[104] Але ў мясцовай праваслаўнай царквы стаўленне да новай улады было зусім іншым: полацкі епіскап Якаў каля 1309 г. выступаў у перамовах з Рыгай згодна «с сыном моим с Витенем».[105] Цяжка ўявіць сабе акалічнасці гвалтоўнага захопу, пры якіх пераможца, захоўваючы паганства, становіцца тым не менш «сынам» праваслаўнага іерарха. Разам з тым адсутнасць хрышчэння Віценя пры вакняжанні ў Полацку сведчыць пра тое, што і полацкі бок не мог дыктаваць свае ўмовы. Гэта яўна быў пэўны кампраміс, сустрэчны рух абодвух бакоў.

Важным, хаця і таксама ўскосным сведчаннем можа служыць сістэма падаткаабкладання. У выпадку заваявання на падняволенае насельніцтва накладаюцца дадатковыя павіннасці, якія абазначаюцца альбо новымі тэрмінамі, альбо словамі на мове пераможцы (узгадаем татарскую ардыншчыну ці ясак, таксама зборцу падаткаў – баскака). У ВКЛ асноўныя падаткі, якія ўзымаліся на карысць дзяржавы, неаднаразова прыгадваюцца ў даравальных граматах канца XIV–XV стагоддзяў, калі пры пажалаванні маёнткаў у прыватную ці царкоўную ўласнасць яны пераадрасоўваліся на новых гаспадароў. Асабліва шмат такіх грамат захавалася ў архіве Віленскага біскупства.[106] З іх вынікае, што амаль паўсюдна дамінавала мядовая даніна, прычым і адзінкі абкладання, і адзінкі вымярэння яе абазначаюцца ці дубліруюцца славянскімі словамі нават у дакументах, складзеных на лацінскай і нямецкай мовах: «служба», «саха», «сярэбшчына», «устаў», «лукно», «палуконне», «пуд» і г. д. Іншыя павіннасці – таксама мясцовыя, некаторыя з іх зафіксаваны ўжо старажытнарускімі летапісамі, як і пасады асоб, упаўнаважаных іх размяркоўваць і збіраць («палюддзе», «падводы», «цівун», «намеснік»).[107] Адзіным фіскальным тэрмінам, які можа мець літоўскае паходжанне, з’яўляецца «дзякло» (пэўны від збожжавага падатку, які ўпершыню прыгадваецца ў адной з грамат Гедыміна ў 1323 г.), але ён зусім не дамінуе ў той час і проста губляецца на фоне мясцовай тэрміналогіі. Гэта азначае, што, у адрозненне ад княстваў, падпарадкаваных татарам, уваходжанне ў склад ВКЛ не прыводзіла да абцяжарвання новымі павіннасцямі, і ўвогуле іх структура заставалася традыцыйнай. Магчыма, гэта і быў рашаючы фактар, які забяспечыў шырокае пашырэнне літоўскай улады.

Паміж Захадам і Усходам

Утварэнне ВКЛ адбывалася ў рэгіёне, дзе сутыкаліся сферы ўплыву дзвюх цывілізацый сярэднявечнай Еўропы: каталіцкай (з духоўным цэнтрам у Рыме і стрыжнявой воссю, як яе вызначае А.Тойнбі, праходзячай праз Італію і ўздоўж Рэйна)[108] і праваслаўнай. Цэнтрам апошняй быў Канстантынопаль, а Русь напярэдадні татарскага нашэсця ўтварала паўночную перыферыю, дзе ўтварыўся своеасаблівы лакальны варыянт – старажытнаруская цывілізацыя. Літва ў папярэднія стагоддзі адчувала ўдзеянне з абодвух накірункаў, прычым у форме як ваеннага націску, так і культурнага ўплыву. Пакуль працэс дзяржаваўтварэння не перасягнуў крытычнага ўзроўню, «першабытнае» грамадства магло балансаваць паміж двума ўплывамі, не робячы канчатковага выбару. Але калі Міндоўг дасягнуў аднаасобнай улады, гэта паставіла яго і яго прыхільнікаў перад больш канкрэтным выбарам. Яны не маглі не параўноўваць сваё грамадства з суседнімі, дзе існавалі пэўныя «правілы гульні» і атрыбуты, абавязковыя для прызнання ў якасці паўнапраўных партнёраў міждзяржаўных стасункаў.

Каб быць прызнаным на Захадзе, неабходна было перш-наперш вызнаваць рымскі варыянт храсціянства, што ўвасаблялася ў прызнанні абсалютнага духоўнага верхавенства з боку папы і цягнула за сабой стварэнне тэрытарыяльных структур каталіцкай царквы, будаўніцтва касцёлаў, увядзенне царкоўнай дзесцяціны і г. д. Сапраўдным гаспадаром краіны, роўным сярод еўрапейскіх уладароў мог лічыцца толькі той, хто прайшоў праз абрад каранацыі. Далучэнне да гэтай цывілізацыі было звязана таксама з выкарыстаннем (прынамсі, у знешніх адносінах) справаводства на лацінскай мове і нормаў рымскага права. Да ХІІІ стагоддзя агульнапрынятымі пачалі станавіцца таксама нормы рыцарскага этыкету, у тым ліку традыцыі геральдыкі. Праз гэты шлях прайшлі барбарскія дзяржавы Скандынавіі, венгерская манархія Арпадаў і шэраг славянскіх краін: Харватыя, Чэхія, Польшча.

Візантыйскі варыянт далучэння да цывілізацыі меў пэўныя адрозненні. Безумоўна, хрысціянскае веравызнанне паводле ўсходняга абраду было неабходнай перадумовай, але Канстантынопаль амаль не займаўся актыўнай місіянерскай дзейнасцю. У яго культурным асяроддзі пераважала думка, што падштурхоўваць барбараў да веры ў Хрыста не варта, але трэба вітаць іх уласныя памкненні і аказваць у гэтым дапамогу. Магчыма, таму за стагоддзі суіснавання з Візантыяй у яе культурную перыферыю ўвайшлі толькі некаторыя славянскія краіны: Балгарыя, Русь, Сербія. Пры гэтым яны выпрацавалі (са згоды Канстантынопаля) уласную мову царкоўнага служэння, хаця грэчаская мова таксама захоўвала сваё значэнне. Цывілізаваным манархам у гэтым варыянце можна было заставацца, і не праходзячы праз каранацыю. Але пэўныя атрыбуты былі гэтак жа неабходнымі: прыналежнасць да законнай княжацкай дынастыі, пісьменнасць (хай сабе і на мясцовай мове), адмысловы этыкет і адаптацыя харчовага рацыёну, наяўнасць царкоўнай структуры і дзесяціны.[109]

Для славянскага насельніцтва на тэрыторыі, ахопленай працэсам новага дзяржаваўтварэння, пытанне аб выбары не стаяла – яно трывала атаясамлівала сябе з праваслаўнай цывілізацыяй. Але для балцкай часткі, якая дагэтуль не зрабіла канчатковага выбару, былі магчымы варыянты. Якраз у гэты час праваслаўная цывілізацыя знаходзілася ў не вельмі прывабным стане: большасць княстваў Русі трапіла ў палітычную залежнасць ад Арды, а сама візантыйская мітраполія жорстка папярпела ад крыжовыга пахода 1204 г. На большай частцы яе тэрыторыі ўтварылася Лацінская імперыя – фарпост каталіцтва на Ўсходзе. У такіх умовах далучэнне да гэтай цывілізацыі не суліла вышэйшаму слою літоўскага грамадства асаблівых пераваг, затое магло ўцягнуць яго ў бясконцае супрацьстаянне на два фронты: супраць татар і каталіцкай экспансіі.

Аднак і ўваходжанне ў арбіту заходняй цывілізацыі ў тагачаснай палітычнай сітуацыі было вельмі няпростай справай. Якраз у папярэднія некалькі дзесяцігоддзяў на ўзбярэжжы Балтыкі быў выпрацаваны вельмі спецыфічны варыянт місіянерства – праз узброеную экспансію, галоўным рухавіком якой было дробнае нямецкае рыцарства. Аптымальным зыходам такой хрыстыянізацыі, з пункту гледжання яе носьбітаў, было палітычнае падпарадкаванне мясцовага насельніцтва, ператварэнне большасці яго ў залежнае сялянства, а для мясцовай эліты прадугледжваўся шлях асіміляцыі, зліцця з нямецкім рыцарствам, якое павінна было ўтварыць аснову пануючага слоя на новадалучаных землях. Такі варыянт быў паспяхова рэалізаваны на землях палабскіх славян і якраз рэалізоўваўся на землях балтаў. Узнікненне ў зоне экспансіі самастойнай дзяржавы, якая б увайшла ў Еўропу самастойна, захоўваючы ўласную сацыяльную іерархію, зусім не адпавядала маёмасным інтарэсам братоў-рыцараў і тых, хто натхняў іх на радзіме.

Пошук аптымальнага шляху развіцця ў такой сітуацыі расцягнуўся для маладой дзяржавы амаль на паўтара стагоддзя. Літоўскія даследчыкі ў апошні час схільныя акцэнтаваць увагу на заходняй альтэрнатыве, ігнаруючы альбо недаацэньваючы ўсходнюю.[110] Між тым для жыхароў ХІІІ стагоддзя перспектыўнасць заходнееўрапейскай цывілізацыі была далёка не такой відавочнай, як для нашых сучаснікаў. Абедзве альтэрнатывы разглядаліся аднолькава сур’ёзна. Папераменна рабіліся крокі ў розных накірунках, але вельмі асцярожна. Як толькі вырысоўвалася магчымасць таго, што адзін з выбараў стане канчатковым, адразу ж абуджаліся намаганні прыхільнікаў супрацьлеглага варыянта і падзеі ішлі ў адвартоным накірунку. Менавіта гэтым ваганнем можна растлумачыць унікальную сітуацыю, пры якой дзяржава, маючая амаль усе атрыбуты цывілізаванага (у тагачасным разуменні) грамадства, такі доўгі час заставалася афіцыйна язычніцкай.

Першая спроба выбару была зроблена самім Міндоўгам і дыктавалася вельмі складанай знешнепалітычнай сітуацыяй, у якую ён трапіў амаль адразу пасля вакняжання ў Новагародку. Палітычнае аб’яднанне Новагародскага княства з Літвой моцна паспрыяла самаўладзю Міндоўга, але амаль адразу выклікала супрацьдзеянне як унутры Літвы, так і з боку суседзяў. У 1249 г. супраць Міндоўга ўтварылася магутная кааліцыя ў складзе яго пляменніка Таўцівіла, жамойцкага князя Выкінта, Данілы Галіцкага і ландмайстра Ліфляндскага ордэна Андрэя фон Сцірланда. Галоўную небяспеку ўяўляла Галіцка-Валынскае княства, якое не магло прымірыцца з адыходам часткі спадчыны Рурыкавічаў да іншай дынастыі. Тройчы, прыкладна ў 1249, 1251 і 1253 гг. Даніла рабіў паходы на Новагародак і Горадна.

У такіх умовах Міндоўг у канцы 1250 ці пачатку 1251 г. прыняў хрышчэнне па каталіцкім абрадзе, а ў 1253 г. каранаваўся каралеўскай каронай, дасланай з Рыма.[111] Папа Інакенці IV абвясціў, што прымае новае каралеўства пад сваё заступніцтва.[112] Такі радыкальны крок разбурыў небяспечную кааліцыю, пазбавіўшы падставаў удзел у ёй Ліфляндскага ордэна і падтрымку ім Таўцівіла. Больш таго, набыўшы статус законнага хрысціянскага манарха, Міндоўг заключыў з ордэнам шэраг пагадненняў. Ступень аўтэнтычнасці іх тэкстаў, што захаваліся ў ордэнскім архіве, застаецца дыскусійнай, але вельмі верагодна, што Міндоўг сапраўды пагадзіўся на пераход пад кантроль ордэна шэрагу тэрыторый у Жамойці, адкуль перад тым паспяхова выцесніў Таўцівіла. Пасля гэтага праціўнікамі Міндоўга засталіся толькі Даніла Галіцкі і той жа Таўцівіл, за якім больш не было самастойнай ваеннай сілы. У выніку тэрытарыяльны канфлікт вырашыўся часовым кампрамісам: Новагародак, Слонім і Ваўкавыск былі перададзены сыну Данілы Галіцкага Раману на ўмовах васальнай залежнасці ад Літвы. Пры гэтым Міндоўг захаваў за сабой вярхоўнае права на Новагародскую зямлю, а пазней, скарыстаўшы зручны момант (умяшанне татар) аднавіў поўны кантроль над ёй. Ён нават дамогся ў 1255 г. ад папы Аляксандра IV афіцыйнага прызнання сваіх правоў на Панямонне. З гэтым фактам мусіў лічыцца Даніла Галіцкі, калі разлічваў на падтрымку Захада ў процістаянні татарам.

Аднак апрача гэтых чыста тактычных вынікаў, прыняцце каталіцтва і каранацыя мелі больш важкі сэнс: яны азначалі рашучы крок у бок заходнееўрапейскай цывілізацыі. Далейшыя магчымыя крокі прадугледжвалі хрышчэнне ў каталіцтва ўсяго язычніцкага насельніцтва Літвы, запазычанне з Захаду недастаючых элементаў грамадскай арганізацыі і ідэалогіі і, урэшце рэшт, ператварэнне Літвы ў крайні фарпост гэтай цывілізацыі, але адначасова і ў яе глыбокую перыферыю.

На гэтым шляху паўставала адразу некалькі перашкод. Па-першае, уласна літоўскае грамадства было не вельмі падрыхтавана да вестэрнізацыі. Засноўваючы ў сваіх уладаннях каталіцкае біскупства, Міндоўг фактычна пакінуў пытанне яго матэрыяльнага забеспячэння ў падвешаным стане: у яго не было яшчэ крыніц даходу, якімі можна было б распараджацца самастойна. У сістэме мясцовага кіравання этнічнай Літвы таксама не было яшчэ сеткі намеснікаў, якія б паслухмяна выканалі волю гаспадара, а слаба інтэгрыраваныя ў агульную структуру князі-васалы дзеля гэтага не вельмі падыходзілі.

Па-другое, такое развіццё падзей зусім не адпавядала спадзяванням той часткі рускага насельніцтва Панямоння і Падзвіння, якая бачыла ў Літве выратаванне ад татарскага гасподства. Яе куды больш задаволіла б, каб літоўскія князі паволі ўспрынялі рускую культуру і інтэграваліся з ёй. Зварот Міндоўга ў бок Захада істотна мяняў расклад. Рускаму насельніцтву, якое заставалася пры гэтым пад яго ўладай, давялося б паспытаць моцнае ідэалагічнае ўздзеянне каталіцкага свету. Між тым у праваслаўным грамадстве яно ўпрымалася больш негатыўна, чым палітычнае падпарадкаванне татарам – аб гэтым выразна сведчыць, напрыклад, кананізацыя рускай праваслаўнай царквой Аляксандра Неўскага, які паслухмяна выконваў волю Арды, аднак рашуча процідзейнічаў захадам Рыма. Улічваючы, што якраз у гэты час ішла барацьба за Новагародскую зямлю паміж Літвой і Галіцка-Валынскай Руссю, можна амаль не сумнявацца, што працяг заходняга курса не дазволіў бы Міндоўгу ўтрымаць за сабой рускія землі. У гэтым выпадку Літва засталася б сам-насам з Захадам, у тым ліку і з экспансіянісцкімі памкненнямі нямецкага рыцарства. Далёкая папская курыя ніяк не магла б выступіць гарантам рэальнага суверэнітэту Літвы, калі б апошняя не мела ўласных магчымасцяў для процідзеяння экспаніі. Застацца ў такіх умовах без той ваеннай дапамогі, якую магло прадаставіць рускае баярства Панямоння і Полаччыны, было б занадта рызыкоўна.

Гэтыя меркаванні даюць падставу сцвярджаць, што няўдача першай спробы інтэграцыі з Захадам была перадвырашанай. Сапраўды, яшчэ пры жыцці Міндоўга, у 1260 г. Літва спыніла сяброўскія стасункі з Ліфляндыяй і падтрымала паўстанне супраць крыжакоў, якое ўспыхнула ў Жамойці. У выніку там усталяваўся стаўленік Міндоўга і сын яго сястры князь Транята.[113] Адначасова заключаецца пагадненне з Аляксандрам Неўскім, накіраванае супраць ордэна. Як прыгадвалася вышэй, у гэты час адбылося ўзвышэнне Яўстафія Канстанцінавіча, што можа сведчыць пра спробу Міндоўга абаперціся на рускую частку сваіх падданых.

Афармленне дзяржаўнай структуры

Пачынаючы з сярэдзіны ХІІІ ст. можна гаварыць пра ўтварэнне даволі ўстойлівай палітычна-тэрытарыяльнай сістэмы, у якой вярхоўнаму князю літоўскага паходжання непасрэдна належала частка этнічнай Літвы (Аўкштота) з Новагародскай зямлёй, а іншыя балцкія (Жамойць) і рускія землі (Полацкае княства) знаходзіліся ў пэўнай залежнасці ад яго. Пад непасрэднай уладай Міндоўга знаходзіліся іншыя літоўскія князі, якія прыгадваюцца як сведкі ў яго граматах крыжакам. Некалі мяцежны пляменнік, Таўцівіл, у гэты час княжыў у Полацку і, верагодна, таксама прызнаваў верхавенства літоўскага ўладара. Таўцівіл упамінаецца ў якасці полацкага князя на чале палачан і літвы ў сумесным з Вялікім Ноўгарадам паходзе супраць Ліфляндскага ордэна ў 1262 г. і пад час сваёй гібелі ў 1263 ці 64 г.[114] Не выключана, што з яго вакняжаннем у Полацку звязаны ўжо сумесны паход палачан і літвы на Смаленшчыну ў 1258 г.[115] Магчыма, Таўцівіл змяніў на полацкім пасадзе князя Канстанціна, які прыгадваецца разам з ім пад час паходу на Вендэн у 1262 г. як зяць наўгародскага князя Аляксандра Неўскага.[116]

Такая сістэма дазваляла эфектыўна супрацьдзейнічаць экспансіі, з аднаго боку, крыжакоў, з другога – татар і залежных ад іх галіцка-валынскіх князёў. У барацьбе з крыжакамі вялікі князь мог абапірацца на рускія княствы, пры барацьбе з татарамі і валынянамі – на этнічную Літву, а ва ўнутранай палітыцы балансіраваў паміж прыхільнікамі інтэграцыі дзяржавы ў сістэму праваслаўнай альбо каталіцкай цывілізацыі, што найбольш зручна было рабіць пры захаванні талерантнага язычніцтва.

Агульная плошча падкантрольнай літоўскім князям тэрыторыі ў гэты час складала каля 153 тыс. кв. км, з якіх на этнічна балцкія землі прыпадала звыш 100 тыс. кв. км., ці каля 65% (у тым ліку на паўсамастойную Жамойць – каля 27 тыс. кв. км., на Літву-Аўкштоту – да 45 тыс., на літоўскія ці змешаныя літоўска-славянскія абшары ў сучаснай Беларусі – каля 26 тыс.), а на этнічна рускія – прыблізна 52 тыс. (з іх непасрэдна ўключаная ў дзяржаву Новагародская зямля займала каля 26 тыс., паўсамастойная Полацкая – каля 29 тыс.).

Магчыма, гэтае ўтварэнне пачала называцца «Вялікім княствам Літоўскім» ужо з часоў Міндоўга.[117] У больш позні час дзяржава называлася «Вялікім княствам Літоўскім і Рускім», а з 1442 г. яе афіцыйная назва стала трохчасткавай: «Вялікае княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае».[118] Пад «Літвой» у такім (палітыка-геаграфічным) сэнсе выступала не ўся этнічная тэрыторыя сучаснай Літвы і не ўвесь абшар федэратыўнай дзяржавы, а толькі тэрыторыя, непасрэдна падкантрольная вялікаму князю – Літва-Аўкштота разам з прылеглым беларускім Панямоннем. Пад «Руссю» ў складзе новай дзяржавы мелася на ўвазе тэрыторыя тых княстваў (Полацкага, пазней – таксама Віцебскага, Смаленскага і інш.), якія пры ўваходзе ў яе захавалі пэўнае самакіраванне.

Хрышчэнне і прынцыповае рашэнне аб каранацыі Міндоўга (1251 г.) надалі дзяржаве легітымны статус у вачах міжнароднай супольнасці, хаця ў далейшым ён быў часткова страчаны пад час унутраных крызісаў і яго давялося заваёўваць нанова. Значна пазней канчаткова сфармаваўся і агульны для ўсёй краіны адміністрацыйны апарат – іерархія вялікакняжацкага двара, двароў удзельных князёў і намеснікаў, валасных цэнтраў. Тое, што на Русі такая структура ўжо існавала, значна палепшыла і паскорыла яе распаўсюджванне на Літву, але для такога запазычання патрэбны быў час. Сведчанням таго, што гэты працэ адбываўся, з’яўляецца тэрміналогія: нават у лацінскамоўных тэкстах не толькі тэрміны падаткаабкладання, але і назвы асноўных службовых пасад («ваявода», «цівун») часта пісаліся па-руску. Відавочна, яны трапілі ў справаводства ВКЛ разам з паняццямі, якія абазначалі і якіх не было ў больш архаічнай тэрміналогіі літоўцаў. Была запазычана нават назва пануючага слоя – «баяры», якая з XIV ст. пачынае сустракацца замест заходнееўрапейскіх тэрмінаў «нобілі» і «бароны», вядомых ужо з грамат Міндоўга.

Познія звесткі пра Новагародак як месца каранацыі Міндоўга[119] далі падставу некаторым даследчыкам сцвярджаць, што менавіта гэты горад быў першай сталіцай ВКЛ. Аднак хутка пасля каранацыі Новагародак быў часова парададзены Раману Данілавічу – са сталіцай так не паступаюць.[120] Хутчэй можна дапусціць, што літоўскі князь наўмысна абраў для каранацыі спрэчны горад, каб падкрэсліць свае правы на яго. Хрышчэнне ж Міндоўга таксама позняя традыцыя, зафіксаваная ў беларуска-літоўскіх летапісах, звязвае з горадам Кярнава ў Літве, які ў той час сапраўды быў, паводле археалагічнах даных, значным абарончым цэнтрам і меў плошчу каля 8 га.[121] У Валынскім летапісе прыгадваецца ў якасці рэзідэнцыі Міндоўга таксама загадкавы замак Варута, месцазнаходжанне якога не высветлена. Частка літоўскіх даследчыкаў падтрымлівае версію, што Варуту можна атаясамліваць з гарадзішчам Шайшымінішкеле ў 3 км на паўночны ўсход ад сучаснага райцэнтра Анікшяй (гістарычныя Анікшты), у паўночнай частцы Літвы. Галоўнай падставай з’яўляецца тое, што гарадзішча называлі Варутай мясцовыя жыхары ў канцы ХІХ ст. Раскопкі пацвердзілі факт існавання драўлянага замка ў ХІІІ–XIV стст., але бясспрэчных доказаў таго, што ён быў рэзідэнцыяй Міндоўга, не знойдзена, таму пытанне нельга лічыць вырашаным канчаткова.[122] Меркаванне іншых даследчыкаў аб тым, што цэнтрам дзяржавы магла быць Вільня, якая нібыта ўжо існавала ў ХІІІ ст.,[123] яшчэ менш доказнае. Пераканаўчых сведчанняў наяўнасці культурнага слоя гэтага часу на месцы Верхняга і Ніжняга замкаў Вільні пакуль не выяўлена, а меркаванні пра існаванні на месцы кафедральнага сабора Св. Станіслава больш ранняга храма (яго пабудова прыпісваецца Міндоўгу пад час яго хрышчэння)[124] у апошні час аспрэчваюцца самімі літоўскімі даследчыкамі.[125] Найбольш верагодна, што трывалай сталіцы ў сучасным сэнсе ў ВКЛ на ранняй стадыі яго гісторыі ўвогуле не было.

Праз крызісы да стабілізацыі

Двухэтнічнае палітычнае ўтварэнне аказалася настолькі жыццяздольным, што няўхільна аднаўлялася пасля неаднаразовых крызісаў на працягу другой паловы ХІІІ–XIV стагоддзяў. Пачатак першаму з іх паклала змова супраць Міндоўга з боку моцных васалаў – жамойцкага Траняты, нальшчанскага Даўмонта і полацкага Таўцівіла, натхніцелям якіх, верагодна, быў Яўстафі Канстанцінавіч. У 1263 г. Міндоўг быў забіты,[126] а затым у барацьбе за падзел улады загінуў і Таўцівіл. Пасля гэтага Транята ажыццяўляў кантроль над Літвой і Жамойцю, а ў Полацку ўсталяваўся яго стаўленік – нальшчанскі князь Гердзень.[127]

Пасля забойства Міндоўга дзяржаўная сістэма, што не паспела як след сфармавацца, перайшла ў стан хісткай нераўнавагі, і ў гэты момант рэзка актывізаваліся сілы, зацікаўленыя ў інтэграцыі Літвы з Руссю. Стаўленікам іх выступіў сын Міндоўга Войшалк, які яшчэ пры жыцці бацькі не толькі ахрысціўся ў праваслаўе, але і пастрыгся ў манастыр. Верагодна, пад моцным націскам тых, хто жадаў выкарыстаць яго праваслаўную арыентацыю, ён пагадзіўся на тры гады зняць манашаскую расу і заняць бацькоўскі пасад.[128] З манастыра ён прыбыў у Пінск, дзе атрымаў дапамогу ад мясцовых князёў і ўладкаваўся спачатку ў Новагародку. Абапіраючыся на яго, Войшалк заваяваў Літву ў вузкім сэнсе, а затым, з дапамогай валынскага войска – Нальшчаны і Дзевалтву, канчаткова далучыўшы іх да вялікакняжацкіх уладанняў. Ён пакараў віноўнікаў бацькавай смерці, у тым ліку Яўстафія Канстанцінавіча, а таксама, напэўна, расправіўся з усімі праціўнікамі цэнтралізаванай улады.[129] Верхавенства Войшалка прызнаў і новы князь Полацка Ізяслаў, які адначасова кантраляваў Віцебск.[130] У сваю чаргу Войшалк карыстаўся падтрымкай валынскага князя Васілька Раманавіча, васалам якога прызнаў сябе, і аднаго са сваіх шваграў – Шварна Данілавіча. Хутка затым Войшалк, выконваючы свой абет, перадаў уладу Шварну, а сам вярнуўся ў манастыр.

У выніку гэтых падзей на літоўскім пасадзе апынуўся прадстаўнік дынастыі Рурыкавічаў. Парадаксальна, што гэта стала магчымым дзякуючы спалучэнню супрацьлеглых тэндэнцый. З аднаго боку, перадача ўлады Шварну была магчымай толькі ў рэчышчы далейшай інтэграцыі Літвы з праваслаўнай Руссю. З другога боку, абгрунтаваннем стала радство с папярэднім манархам «па кудзелі» (Шварн быў жанаты з дачкой Міндоўга). Такі парадак наследавання не быў традыцыйным для Русі і разглядаецца даследчыкамі як праяўленне заходнега ўплыву.[131] У любым выпадку вакняжанне Шварна стварала падставы для экспансіі татар і ўвогуле ставіла пад сумненне перспектывы новай самастойнай дзяржавы.

Таму наступны зігзаг палітычнага працэсу зразумелы: пасля хуткай смерці Шварна верх у Літве ўзяла «фундаменталісцкая» партыя, якая выступала за захаванне язычніцкіх рытуалаў і, верагодна, за поўную незалежнасць як ад Русі, так і ад Захада. На гэтай хвалі да ўлады прыйшоў князь Трайдзен, палітыка якога мела выразна антывалынскую накіраванасць – Валынскі летапісец называе яго «акаянным і беззаконным», а таксама параўноўвае з гістарычнымі персанажамі, якія ў царкоўнай традыцыі выступаюць найбольш адыёзнымі тыранамі: Ірадам, Неронам, Антыёхам Сірыйскім.[132]

Тым больш прымячальна, што гэты пераварот не прывёў да адрыву ад Літвы Новагародскай зямлі. Каля 1274 г. Трайдзен паслаў гарадзенскае войска на горад Драгічын у Падляшшы, належачы галіцкаму князю Льву Данілавічу, узнавіўшы такім чынам палітыку экспансіі на Русь. У адказ каля 1275 г. адбыўся вялікі паход супраць Літвы, арганізаваны ханам Залатой Арды і залежнымі ад яго галіцка-валынскімі, пінскімі і смаленскімі князямі. Быў спалены акольны горад у Новагародку, але ў цэлым паход не прывёў, здаецца, да тэрытарыяльных страт з боку Літвы. У 1277 г. адбыўся яшчэ адзін такі ж паход, які дасягнуў Горадна.[133] Аднак ужо ў наступным 1278 г. Трайдзен адчуваў сябе дастаткова моцным, каб умяшацца ў міжусобную барацьбу польскіх князёў. Сведчаннем яго ўплыву ў Польшчы стаў і шлюб яго дачкі з мазавецкім князем Баляславам Плоцкім.[134]

У рэшце рэшт спрэчныя тэрыторыі беларускага Панямоння засталіся за Літвой. Калі б мясцовае насельніцтва лічыла Трайдзена ворагам і захопнікам, гэта былі б вельмі зручныя моманты, каб выйсці з пад яго ўлады. Такога, аднак, не адбылося, што можна разглядаць як ускоснае сведчанне большай прывабнасці літоўскай улады ў параўнанні з татарскай. Гэта можа тлумачыцца тым, што «незалежніцкая» палітыка новага ўладара выключала збліжэнне з каталіцкім светам. Трайдзен актыўна супрацьстаяў спробам экспансіі Ліфляндскага ордэна, які ў 1278 г. заснаваў у Латыголі, на паўночным памежжы Літвы, замак Дзюнабург, а ў наступным годзе арганізаваў супраць Літвы крыжовы паход, які дасягнуў верагоднай сталіцы Трайдзена – Кярнавы. Трайдзен нанёс крыжакам паражэнне, а ў 1281 г. часова выцесніў іх з Дзюнабурга.[135]

Усё ж сфера літоўскага ўплыву ў гэты час звузілася. Полацкам валодаў князь Канстанцін – магчыма, той, што ўжо княжыў там некалькімі гадамі раней. Звестка пра полацкага князя Канстанціна Бязрука маецца ў «Наказанні» цвярскога епіскапа Сямёна (1271–89).[136] Магчыма, ён жа ўпамінаецца як адзін з князёў, залежных ад Вялікага Ноўгарада, у перапісцы апошняга з Ганзай у 1292 г.[137] Пра яго адносіны з Літвой нічога не вядома. У гэты ж час пад кантроль Смаленска трапіў Віцебск, інтарэсы якога ў стасунках з Рыгай прадстаўляў у 1280-я ці 90-я гг. смаленскі князь.[138]

Найбольшая небяспека пачала адчувацца з боку Тэўтонскага ордэна, з якім ліфляндцы ўтваралі агульную канфедэрацыю. На працягу 1280–1283 гг. Тэўтонскі ордэн здзейсніў заваяванне Судавы на левабярэжжы сярэдняга Нёмана – апошняга прускага (яцвяжскага) княства, якое яшчэ захоўвала незалежнасць – і такім чынам выйшаў непасрэдна да межаў Літвы. Тэўтонцы праводзілі значна больш агрэсіўную палітыку ў параўнанні з ліфляндцамі, з якімі Літва суіснавала больш-менш устойліва. На пачатку 1283 г. з Жамойці быў здзейснены набег на прускія ўладанні тэўтонцаў, які меў, напэўна, характар прэвентыўнага ўдару. Аднак у тым жа годзе крыжакі перайшлі да ваенных дзеянняў непасрэдна супраць Літвы, захапіўшы памежны замак Бісену на Нёмане, на поўдні Жамойці, а ў 1284 г. упершыню ўварваліся на беларускія землі, спаліўшы Горадна.[139] У далейшым такія набегі сталі рэгулярнымі.[140]

Да гэтага часу Трайдзен ужо, верагодна, памёр.[141] Хто стаў яго пераемнікам – дакладна невядома, бо звесткі пра Літву ў аўтэнтычных крыніцах робяцца вельмі ўрывачнымі.[142] У шэрагу летапісаў пад 1285 г. паведамляецца пра набег літоўцаў на землі Цвярскога княства ў вярхоўях Волгі, пад час якога загінуў іх князь Даўмонт.[143] У 1286 г. пад час удалага набегу крыжакоў загінуў у сваім маёнтку нейкі літоўскі князь, якога Пётр з Дусбурга называе «другім пасля караля літоўцаў».[144] «Ліфляндская рыфмаваная хроніка» каля 1290 г. прыгадвае таксама гібель князя Машэке.[145] У тым жа годзе ліфляндскі ландмайстар называе «каралём Літвы і Жамойці» князя Бутэгейдзе.[146] Не выключана, што гэты ж князь выступае ў 1289 г. у Валынскім летапісе пад імем Будзікіда, які кіраваў Літвой сумесна з братам Будзівідам. Абодва яны вымушаны былі часова саступіць валынскаму князю Мсціславу Данілавічу горад Ваўкавыск.[147]

Крызіс быў пераадолены ў 1290-я гг., пад час панавання Пукувера, упамянутага ў хроніцы Пятра з Дусбурга пад 1291 г.[148] (некаторыя даследчыкі атаясамліваюць яго з вышэйзгаданым Будзівідам[149]), а затым яго сына Віценя, які выступае на пасадзе вялікага князя з 1296 да 1316 г.[150] Супрацьстаянне з крыжакамі набыло характар абмену ўдарамі, у якім абодва бакі дзейнічалі з пераменным поспехам. Тэўтонцы, паводле Пятра з Дусбурга, у 1297, 1304, 1306 і 1311 гг. дасягалі ваколіц Горадна. У адказ землі Прусіі неаднаразова зведалі жорсткае спусташэнне з боку Літвы.

Пры Віценю адбываліся і пэўныя крокі да пазітыўных стасункаў з Захадам у абыход крыжакоў. Калі ў 1297 г. пачаўся працяглы канфлікт паміж Ліфляндскім ордэнам і гаражанамі Рыгі, Віцень умяшаўся ў яго на баку рыжан і нанёс крыжакам шэраг паражэнняў у Ліфляндыі. У сувязі з гэтым з 1298 па 1313 г. існаваў саюз паміж ВКЛ і рыжскім архібіскупам Фрыдрыхам. У гэты час нямецкія бюргеры (верагодна, з той жа Рыгі) пачалі ўтвараць свае пасяленні ў гарадах ВКЛ. Прынамсі, адна такая калонія існавала ў Новагародку. У 1312 г. Віцень запрасіў двух манахаў-францысканаў для заснавання там касцёла, які б абслугоўваў гэтых каланістаў. Неўзабаве гэты касцёл быў разбураны пад час нападу тэўтонцаў у 1314 г.[151] На думку літоўскіх даследчыкаў, гэты напад на Новагародак быў зроблены з мэтай прадухіліць новую спробу хрышчэння Літвы на ўмовах захавання ёй суверэнітэту.[152]

Пра ўсходні вектар палітыкі Віценя вядома значна менш, бо ў гэты час летапісанне ў рускіх княствах, прылеглых да Літвы, амаль цалкам знікла (нават імя Віценя не прыгадваецца ў нешматлікіх тагачасных летапісах). Але С. Роўвел слушна адзначае, што рускія тэрыторыі ВКЛ былі больш важнымі, аб чым сведчыць і тое, што на іх былі накіраваны напады ордэна.[153] Ёсць некалькі сведчанняў таго, што рускі этнічны элемент па-ранейшаму адыгрываў пры Віценю істотную ролю. Гарнізоны гарадоў беларускага Панямоння складаліся, прынамсі часткова, з мясцовых баяр. У хроніцы Пятра з Дусбурга прыводзіцца такі факт: калі ў 1296 г. набег тэўтонскіх рыцараў дасягнуў Горадна, у сутычцы з імі не апошнюю ролю адыграў рыцар-«рутэн» – трэба меркаваць, мясцовы гарадзенскі баярын.[154] Больш таго, на пачатку XIV ст. рускія па-ранейшаму ўваходзілі ў склад вялікакняжацкай рады. Той жа храніст паведамляе, як у 1305 г. ордэнскае войска знянацку уварвалася ў Літву. Тады супраць яго выступіў сам вялікі князь са сваімі дарадцамі, якія якраз былі скліканы на «раду альбо парламент». Адзін з іх, загінуўшы ў паядынку з нямецкім рыцарам, таксама аказаўся «рутэнам».[155] Колькі іх было сярод іншых удзельнікаў гэтай рады, мы можам толькі гадаць, але малаверагодна, што персанальнай згадкі ўдастоіўся менавіта адзіны рускі сярод усіх літоўцаў. Хутчэй за ўсё, іх там было значна болей.

Як ужо адзначалася, пры Віценю адбылося канчатковае ўключэнне ў склад ВКЛ Полацкай зямлі. Познія крыніцы прыпісалі Віценю таксама ўвядзенне дзяржаўнага герба «Пагоня», аднак гэтую звестку (як і версію пра ўвядзенне «Пагоні» князем Нарымонтам)[156] трэба адносіць да міфічных. У той час заходнееўрапейская геральдычная традыцыя яшчэ не дасягнула Літвы – гэта адбылося толькі праз некалькі дзесяцігоддзяў, напярэдадні ці адразу пасля Крэўскай уніі.

Ад стабілізацыі да экспансіі

Пасля смерці Віценя (каля 1316 г.) вялікім князем стаў яго брат альбо, магчыма, сын Гедымін.[157] Да першых гадоў яго панавання адносіцца другая спроба змяніць галоўны вектар палітыкі ў бок Заходняй Еўропы. На пэўны час адносіны з крыжовымі ордэнамі нармалізаваліся, значна пашырыліся мірныя кантакты з Заходняй Еўропай. Лісты Гедыміна сведчаць пра запрашэнне ў гарады ВКЛ нямецкіх майстроў-рамеснікаў і гандляроў. Такія ж тэндэнцыі, дарэчы, назіраліся ў той час і на паўднёвым захадзе Русі. З аналагічнымі заклікамі звяртаўся ў 1320 г. да жыхароў польскіх гарадоў Кракава і Торуня галіцка-валынскі князь Андрэй Юр’евіч, а ў 1339 г. – яго пераемнік, Юрый-Баляслаў Трайдзенавіч.[158]

Пры Гедыміне дзяржава пачала набываць «заходні» выгляд: упершыню з’явілася трывалая сталіца – Вільня, дзе былі пабудаваны мураваныя Верхні і Ніжні замкі. Такія ж замкі-кастэлі паўсталі ў 1320-я – 30-я гг. у Медніках, Лідзе, Троках, а таксама ва ўдзельных цэнтрах Альгерда – Крэве і, крыху пазней, Віцебску.[159] На думку С. Роўвела, перапіску Гедыміна з заходнімі дзяржавамі забяспечвалі каталіцкія святары, якія знаходзіліся пры двары пад патранатам яго жонкі.[160] У 1322–23 гг. нават абмяркоўвалася пытанне пра ўвядзенне ў Літве каталіцтва, аднак у апошні момант, відаць, прыхільнікі супрацьлеглага курсу ўзялі верх: калі папскія легаты прыбылі ў Літву, каб здзейсніць хрышчэнне, пры двары Гедыміна ім паведамілі, што ўяўленне аб яго гатоўнасці храсціцца ёсць вынік непаразумення.[161] Пасля гэтага і ў адносінах з Тэўтонскім ордэнам узнавілася перманентная памежная вайна з абменам ударамі.[162]

Правал другой спробы інтэграцыі з Захадам можа тлумачыцца тым, што на ўсходзе перспектывы выглядалі больш прывабнымі. У ВКЛ з’явіўся шанс выступіць адным з цэнтраў палітычнай кансалідацыі рускіх княстваў, неабходнасць якой усё больш выразна адчувалася на Русі, і зрабіцца такім чынам не проста адным з элементнаў, а палітычным лідэрам праваслаўнай цывілізацыі. Дадатковым фактарам, які спрыяў экспансіі на ўсход, быў выключны збег дэмаграфічных абставінаў. У Гедыміна было надзвычай шмат сыноў, якія дасягнулі паўналецця – не менш сямі, калі не восем,[163] у той час як у рускіх княствах, належачых розным галінам Рурыкавічаў, князі часта гінулі ў Ардзе альбо паміралі маладымі, не паспеўшы пакінуць шмат нашчадкаў. Гэта дазваляла пашыраць межы дзяржавы мірным, дынастычным шляхам, уладкоўваючы сыноў на вакантных княжацкіх пасадах. Афіцыйнае прыняцце каталіцтва перакрэсліла б такую магчымасць. Замест таго сыны Гедыміна Нарымонт-Глеб, Карыят-Міхаіл і Любарт-Дзмітрый прынялі праваслаўе.

Праваслаўе прыняў і брат Гедыміна пад іменем Фёдар.[164] Не выключана, што менавіта да яго папа Іаан ХХІІ звяртаўся ў 1317 г. як да «літоўскага князя-схізматыка» (гэта значыць – праваслаўнага) з папрокам за напады на ўладанні Тэўтонскага ордэна.[165] Гэтым схізматыкам не мог быць сам Гедымін, бо яго летапісы называюць «паганым» нават у момант яго смерці ў 1341 г.[166] Іншы брат Гедыміна княжыў у Полацку, які ў гэты час ужо трывала злучыўся з дзяржавай. Ён прыгадваецца (пад нехрысціянскім іменем Воінь) у якасці полацкага князя ў 1326 г., калі разам з Васілём Менскім і выхадцам са Смаленшчыны Фёдарам Святаславічам удзельнічалі ў літоўскім пасольстве ў Вялікі Ноўгарад.[167]

Роля праваслаўя ў дзяржаве Гедыміна была значнай. Яно афіцыйна падтрымлівалася, прытым самастойная царкоўная іерархія успрымалася як адзін з істотных атрыбутаў дзяржаўнасці. Аб гэтым сведчыць утварэнне на землях ВКЛ самастойнай мітраполіі, падначаленай непасрэдна канстанцінопальскаму патрыярху, з цэнтрам у Новагародку. Літоўскі мітрапаліт Філафей прыгадваецца ў дакументах канстанцінопальскай патрыярхіі ў 1317, 1327 і 1329 гг. Мітраполія праіснавала прыкладна да 1330 г., да смерці Філафея.[168]

Вядома выключная роля, якую адыграваў праваслаўны зяць Гедыміна, гарадзенскі намеснік Давыд. Ён не толькі паспяховаў бараніў ад немцаў Новагародак пад час аблогі ў 1314 г., але і ўзначальваў войска ВКЛ пад час паходаў у Прусію, Эстонію, Мазовію і Брандэнбургскую марку ў 1319–26 гг.[169] На кароткі час у 1323 г. ён стаў пскоўскім князем, што дало Гедыміну падставу ў тым жа годзе заключыць дагавор з Рыгай і Тэўтонскім ордэнам ад імя «Аўкштоты, Жамойці, Пскова і іншай Русі, якой мы валодаем».[170] Паходжанне Давыда дакладна невядома. Пскавічы звярталіся да яго пры запрашэнні на княжанне як «да князя свайго Давыда», што дало падставу некаторым даследчыкам лічыць яго сынам пскоўскага князя Даўмонта-Цімафея, выхадца з Літвы. Аднак нельга выключыць і чыста славянскае паходжанне Давыда. Нават калі ён і сапраўды меў літоўскае паходжанне, яго ўпамінанні выключна пад хрысціянскім іменем сведчаць пра яго русіфікацыю. Гэта, аднак, не перашкодзіла яму пэўны час быць ледзь не другім чалавекам у дзяржаве.

Адзін з сыноў Гедыміна, Нарымонт-Глеб, магчыма, стаў уладальнікам Пінскага княства,[171] пазней – яшчэ і Полацкага (пра гэта сведчыць яго пячатка на дагаворнай грамаце Полацка ў 1338 г.),[172] а ў 1333 г. быў запрошаны ў якасці служылага князя ў Вялікі Ноўгарад, на які такім чынам распаўсюдзіўся ўплыў Літвы.[173] Другі сын, Альгерд, праз шлюб з адзінай дачкой апошняга віцебскага князя Яраслава атрымаў каля 1320 г. Віцебск.[174] У якасці віцебскага князя Альгерд засведчыў разам з Глебам-Нарымонтам вышэйзгаданую полацкую грамату 1338 г.

Карыстаючыся згасаннем дынастыі галіцка-валынскіх князёў, Гедымін спачатку далучыў Берасцейскую зямлю, а ў самым канцы свайго панавання, магчыма, уладкаваў малодшага сына, Любарта, ва Уладзіміра-Валынскім княстве. Пра заваяванне Гедымінам Валыні і вылучэнне Ўладзіміра і Луцка ва ўдзел яго сыну Любарту паведамляюць Хроніка Быхаўца і іншыя беларуска-літоўскія летапісы. М. Стрыйкоўскі датаваў заваяванне Валыні часам каля 1320 г.[175] Аднак калі паход супраць галіцка-валынскіх князёў Льва і Андрэя сапраўды мог мець месца каля 1322 г., то да заваявання Валыні ён не прывёў. З 1323 па 1340 г. там правіў нашчадак мясцовай дынастыі па жаночай лініі Юрый-Баляслаў Трайдзенавіч (сын мазавецкага князя), грамату якога ў 1335 г. засведчылі падначаленыя яму ваяводы Белза, Луцка, Уладзіміра і Перамышля.[176] У гэтым пераліку няма ваявод Берасця і Падляшша, што можа сведчыць пра больш ранні адыход гэтых тэрыторый да ВКЛ. Далучэнне Берасцейшчыны і Валыні адбылася, прынамсі, раней 1348 г., калі ў бітве з крыжакамі на р. Страве ў складзе літоўскага войска было апалчэнне з Полацка, Віцебска, Берасця, Уладзіміра-Валынскага і нават Смаленска.[177]

Праводзячы ўдалую дыпламатыю ў адносінах да Залатой Арды, Гедымін дамогся падпарадкавання шэрагу княстваў, якія раней, верагодна, залежалі ад татар. Яго паслом у 1326 г. выступае менскі князь Васіль,[178] пасля смерці якога Менск, верагодна, быў непасрэдна далучаны да ўладанняў вялікага князя. Князі Друцкія са сваімі вотчынамі, верагодна, зрабіліся васаламі Альгерда Гедымінавіча яшчэ ў бытнасць яго віцебскім князем.[179] Пэўную залежнасць ад ВКЛ адчувала і Смаленскае княства: у дагаворы з Рыгай у 1340 г. смаленскі князь Іван Аляксандравіч называе Гедыміна «брат мой старейший», што было тыповай формулай васальнай залежнасці.[180]

Беларуска-літоўскія летапісы паведамляюць таксама пра заваяванне Гедымінам Кіеўскага княства,[181] але падрабязнасці гэтай падзеі выклікаюць вялікія сумненні: імёны пераможаных рускіх князёў не адпавядаюць гістарычным рэаліям тых часоў. Найбольш верагодна, што легенда пра кіеўскі паход была прыдумана ў асяроддзі літоўскай арыстакратыі недзе ў канцы XV ст. дзеля таго, каб прыпісаць ролю кіеўскага намесніка князю Альгімонту – гістарычнаму родапачынальніку князёў Гальшанскіх. Недаставернасць кіеўскага пахода Гедыміна была абгрунтавана У. Антановічам,[182] але нядаўна С. Роўвел зноў выказаўся за рэальнасць гэтай падзеі.[183] Гэта, аднак, магчыма толькі пры занадта вялікай колькасці дапушчэнняў. Адзінай падставай для таго, каб сцвярджаць аб падпарадкаванні Кіева Гедыміну, з’яўляецца атаясамленне яго брата Фёдара з кіеўскім князем, які прыгадваецца ў летапісах пад 1331 г.[184] Такое атаясамленне застаецца гіпатэтычным.[185] Але несумненна, што кіеўскі князь Фёдар, кім бы ён ні быў, дзейнічаў у інтарэсах Гедыміна пад час канфлікта апошняга з наўгародскім епіскапам. Разам з тым у падзеях удзельнічаў і татарскі баскак – гэта сведчыць, што Кіеў у той час знаходзіўся ў двайной залежнасці – ад ВКЛ і Залатой Арды. Тое, што месца гэтай падзеі азначана ў летапісе «паміж Кіевам і Літвой»,[186] таксама супярэчыць версіі пра непасрэднае ўключэнне Кіеўскага княства ў ВКЛ.

Паколькі экспансія Гедыміна закранула сферу інтарэсаў Арды, стасункі з ёй набылі характар канфрантацыі. У канцы 1324 г. Гедымін быў «заняты з татарамі» настолькі, што не змог даць аўдыенцыю паслу рымскага папы.[187] Неўзабаве ў 1325 г. адбыўся татарскі паход на Літву. Такі ж паход паўтарыўся ў 1338 г.,[188] а ў 1333 і 1339 гг. татары хадзілі на саюзны Гедыміну Смаленск.[189]

Плошча тэрыторыі ВКЛ (нават не лічачы Кіеўшчыны, Смаленшчыны і Вялікага Ноўгарада) у выніку набыццяў Гедыміна павялічылася больш чым удвая, прыблізна да 325 – 330 тыс. кв. км, з якіх новадалучаныя Віцебскае, Друцкае, Менскае княствы займалі адпаведна каля 20, 17 і 19 тыс. кв. км, Піншчына са Слуцкам – каля 34 тыс., Берасцейшчына з Падляшшам – 29 тыс. і Уладзіміра-Валынскае княства – да 55 тыс. кв. км. Старое дзяржаўнае ядро (Літва ў палітыка-геаграфічным сэнсе) ахоплівала зараз каля 30 % дзяржаўнай тэрыторыі, ці каля 97 тыс. кв. км. Рэшту ўтваралі паўсамастойныя балцкія (Жамойць) і славянскія землі, прычым доля этнічна балцкіх ці змешаных абшараў у дзяржаве панізілася да 30 %, а доля рускіх узрасла адпаведна амаль да 70 %. Прыблізна палова, каля 150 тыс. кв. км, прыходзілася на землі Беларусі, а амаль 20 % – на Украіну. Па-за межамі ВКЛ засталіся пакуль што, верагодна, Свіслацкае княства, а таксама ўсходнія і паўднёва-усходнія ўскрайкі тэрыторыі Беларусі, якія адносіліся да Смаленскага (Мсціслаў, магчыма – Магілёў, Орша), Чарнігаўскага (Гомель, Рэчыца) і Кіеўскага (Брагін, Мазыр) княстваў.

Прававое становішча ў складзе ВКЛ некаторых рускіх княстваў (Полацкага, Віцебскага) было спецыфічным. Падпарадкаванне іх уладзе літоўскіх князёў прыводзіла не столькі да ўключэння гэтых княстваў у сферу агульнадзяржаўных інтарэсаў, колькі да прыняцця літоўскім князем ролі абаронцы мясцовых інтарэсаў Полаччыны і Віцебшчыны, звязаных перш за ўсё з гандлем па Заходняй Дзвіне. Прынамсі, асноўныя звесткі аб гэтых гарадах пад літоўскім панаваннем зводзяцца да гандлёвых дагавораў з Рыгай, якія літоўскія князі рэгулярна абнаўлялі ад імя Полацка і Віцебска – гэтак жа, як гэта рабілі раней рускія князі азначаных гарадоў і Смаленска. У адной з грамат у 1338 г. Гедымін выразна падкрэслівае, што яна складзена ад імя не толькі князёў, але і гарадоў Полацка і Віцебска.[190] Сын Гедыміна Нарымонт, які, верагодна, княжыў у Полацку, пад час бітвы на Страве ў 1348 г. названы «рускім каралём», пры тым што яго браты Альгерд і Кейстут названы «літоўскімі каралямі».[191] Каралеўскі тытул Нарымонта, ужыты храністам, сведчыць пра значную самастойнасць яго ўладанняў ў складзе ВКЛ.

Далейшае пашырэнне тэрыторыі ВКЛ пры Альгердзе

Каля 1341 г. пасля смерці Гедыміна вялікім князем зрабіўся яго сын Яўнут. Аднак два іншых сына, Альгерд і Кейстут, каля 1345 г. скінулі яго з пасада і ўтварылі дуўмвірат, у якім Альгерд атрымаў сталіцу дзяржавы Вільна і яе ўсходнюю палову (з Лідай, Крэвам, Віцебшчынай, Меншчынай), а Кейстут – заходнюю частку (Жамойць, беларускае Панямонне, Берасцейшчыну і Падляшша) з цэнтрам у Троках.[192] Пасля гібелі ў 1348 г. іх брата Нарымонта Полацкае княства таксама дасталася Альгерду, дзе ён уладкаваў свайго сына Андрэя,[193] Пінскае было, здаецца, пакінута за сынамі Нарымонта, а Яўнуту пасля яго вяртання ў ВКЛ было вылучана Заслаўскае княства. У 1348 г. у апошні раз упамінаецца князь асобнага Свіслацкага княства[194] ў парэччы Бярэзіны і Пцічы, якое пазней было, відаць, падзелена паміж Альгердам і Кейстутам.[195] Пасля гэтага тэрыторыя ВКЛ дасягнула каля 345 тыс. кв. км.

Альгерду разам з братамі Кейстутам і Любартам давялося весці працяглую барацьбу з Польшчай за Галіцка-Валынскую Русь, дзе дынастыя нашчадкаў Данілы Галіцкага канчаткова згасла пасля смерці Юрыя-Баляслава Трайдзенавіча. У выніку неаднаразовых войн (1349, 1366, 1377 гг.) Галіцкая зямля і заходняя частка Валыні канчаткова адышлі да Польшчы, а усход Валыні (Ратна, Уладзімір, Луцк) – да ВКЛ, прычым тамашнія ўдзельныя князі ў канцы 1377 г. часова прызналі сябе васаламі Польшчы.[196]

Ініцыятыву збліжэння ВКЛ з каталіцкім светам папераменна аднаўлялі абодва бакі. Так, у 1350 г. Папа Клімент VI звярнуўся да Альгерда і яго суправіцеля Кейстута з прапановай каранаваць іх каралеўскімі каронамі.[197] Аднак гэтая прапанова не мела наступстваў. У сваю чаргу Альгерд спрабаваў нейтралізаваць пагрозу з боку Тэўтонскага ордэна, у 1358 г. звярнуўшыся да імператара Святой Рымскай імперыі Карла IV з выказам гатоўнасці прыняць каталіцкае хрышчэнне. Паводле Германа з Вартберга, імператар для высвятлення пытання прыслаў сваіх пасланцаў. Ім пры літоўскім двары была выказана прапанова перавесці Ордэн з Прыбалтыкі на стэпавае памежжа з Ардой.[198] Шчырасць гэтай спробы далучыць Літву да каталіцкага свету выклікае сумненні: пытанне хрышчэння было прэрагатывай папы, а не імператара, ды і ўмовы Альгерда выглядалі заведама непрымальнымі. Хутчэй здаецца, што Альгерд проста імкнуўся уцягнуць Захад у перамовы, каб тым часам свабодна праводзіць экспансію на Русі. Не выпадкова адной з умоў, выказаных пасланцам імператара, было прызнанне Захадам таго, каб «уся Русь цалкам належала Літве».

Якраз у гэты час перспектыва такога развіцця падзей выглядала асабліва рэальнай. У сярэдзіне XIV стагоддзя па Еўропе пракацілася катастрафічная эпідэмія чумы. Залатая Арда, відаць, пацярпела ад яе вельмі моцна. Да таго ж там пачаўся працэс палітычнай дэцэнтралізацыі і барацьбы за ўладу.[199] Карыстаючыся гэтым, Альгерд у 1350-я гг. падпарадкаваў сабе Бранскае, Чарнігава-Северскае княствы і заходнюю частку Смаленскага (Таропец, Оршу, Мсціслаў).[200] З гэтага часу ўся тэрыторыя сённяшняй Беларусі апынулася ў складзе ВКЛ. У 1363 г. Альгерд перамог татар у бітве на Сініх Водах (у сучаснай Украіне), пасля чаго пад кантроль ВКЛ адышло парэчча Днястра і Паўднёвага Буга.[201] Неўзабаве Альгерд уладкаваў свайго сына Уладзіміра ў Кіеве.[202] Праўда, уключэнне ў склад ВКЛ большай часткі тэрыторыі сённяшняй Украіны не прывяло да яе поўнага пазбаўлення ад ардынскай даніны. Літоўскія і нават польскія князі, якія валодалі Падоллем, Валынню, Кіеўшчынай і Чарнігава-Севершчынай, працягвалі выплочваць Залатой Ардзе «выхад» са сваіх уладанняў яшчэ некалькі дзесяцігоддзяў.[203]

У такіх умовах стасункі з праваслаўнай царквой былі больш важнымі, чым з каталіцкай. У 1352 г. Альгерд прызнаў мітрапалітам абранага насуперак кананічным патрабаванням манаха Феадарыта, што выклікала нараканне патрыярха.[204] У 1355 іншы стаўленік Альгерда, Раман, быў абраны мітрапалітам кіеўскім і ўсяе Русі (насуперак таму, што іншы мітрапаліт, Алексій, знаходзіўся ў Маскве), але праз год патрыяршы сабор удакладніў падзел Русі на дзве мітраполіі. Для Рамана была афіцыйна адноўлена мітраполія Літоўская і Малай Русі (на землях ВКЛ і Галіччыны, з цэнтрам у Новагародку і падпарадкаваннем Тураўскага, Полацкага і ўсіх галіцка-валынскіх епіскапстваў).[205] Далучэнне да ВКЛ Бранскага княства каля 1359 г. суправаджалася перадачай Бранскага епіскапства ў падпарадкаванне Літоўскай мітраполіі, прытым абодва мітрапаліты вялі напружаную барацьбу за Кіеў, што адпавядала спробам Альгерда якраз у гэты час палітычна падапрадкаваць яго сваёй уладзе (пад час свайго візіту ў Кіеўскую епархію Алексій быў схоплены людзьмі Альгерда і ледзь выратаваўся). Але пасля смерці Рамана ў 1361 г. патрыярх пад націскам маскоўскага мітрапаліта скасаваў падзел Русі на дзве мітраполіі. Альгерд настойліва спрабаваў аднавіць яго, аб чым вёў перапіску з патрыярхам з 1368 па 1373 гг. Нарэшце ў канцы 1375 г. прыхільнік Альгерда, балгарын Кіпрыян, зноў стаў мітрапалітам Кіеўскім і Літоўскім.[206]

Познія крыніцы прыпісвалі хрышчэнне ў праваслаўе самому Альгерду. Ён фігуруе ў памінальным спісе праваслаўных князёў – Киева-Пячэрским пацерыку, распачатым у 1483 г., у якасці «кн. великого Ольгерда, нареченого в хрещении Дмитрием».[207] Чудаўская аповесць царкоўнага паходжання (створаная ў канцы XV ст.) сцвярджала, нібыта перад смерцю Альгерд па просьбе жонкі прыняў праваслаўнае хрышчэнне і нават пастрыжэнне ў манахі, што было паўторана затым Сказаннем аб князях Уладзімірскіх у міфічным радаводзе літоўскай пануючай дынастыі.[208] Але летапісы, паведамляючы пра смерць Альгерда пад 1377 г., не пацвярджаюць гэтую звестку. Тыпаграфскі летапіс выразна адзначае, што Альгерд памёр як «зловерный, безбожный и нечестивый».[209] Герман з Вартберга, а за ім Ян Длугаш, апісваюць пахаванне Альгерда паводле паганскага рытуала, што не магло адбыцца ў выпадку яго перадсмертнага хрышчэння.[210] Магчыма, версія пра абрашчэнне Альгерда нарадзілася ў Цвярскім княстве, якое было саюзнікам Альгерда і адкуль паходзіла яго другая жонка – Ульяна. Але самы факт нараджэння гэтай версіі сведчыць, што аб’яднаўчая дзейнасць літоўскага князя, прынамсі, на частцы Русі ўспрымалася станоўча і выклікала ідэалізацыяю успамінаў пра яго.

Гэтая дзейнасць фактычна спынілася на канцы жыцця Альгерда, сутыкнуўшыся з іншым аб’яднаўчым цэнтрам – ва Уладзіміра-Суздальскай зямлі. За ролю лідэра там доўга змагаліся Масква і Цвяр, аднак к сярэдзіне XIV ст. намецілася перавага Масквы. У 1350-я гг. адбывалася барацьба ВКЛ з Масквой за кантроль над Псковам і Ноўгарадам.[211] Альгерд абапіраўся на незадаволеных цвярскіх князёў, заключыў таксама саюз з Ардой і паспрабаваў нанесці Маскве ваеннае паражэнне. Аднак ён сутыкнуўся з моцным патрыятычным рухам масквічоў, якія аказалі рашучае супраціўленне. Тры паходы Альгерда на Маскву (у 1368, 1370 і 1372 гг.) аказаліся безвыніковымі.[212]

Тэрыторыя ВКЛ у гэты час дасягнула плошчы ў 630 тыс. кв. км, што прывяло да паніжэння долі этнічна балцкіх і змешаных земляў да 16%. На тэрыторыю сучаснай Летувы (65 тыс. кв. км) прыпадала ўвогуле крыху больш за 10%, на тэрыторыю Беларусі – каля 1/3 агульнай плошчы дзяржавы. Кантроль за такой вялізнай тэрыторыяй быў эфектыўным толькі пры ўмове пэўнай дэцэнтралізацыі, і тут узорам паслужыла ўдзельная сістэма Русі. Апрача ўладанняў Кейстута, Альгерд раздаў шматлікім родзічам удзелы, унутры якіх яны карысталіся значнай самастойнасцю. У канцы яго панавання ўдзеламі валодалі, паводле прамых і ўскосных звестак, яго сыны Андрэй (Полацкае княства), Дзмітрый (Бранскае і Трубчэўскае), Уладзімір (Кіеўскае), Канстанцін (верагодна, Чарнігаўскае), Фёдар (Ратненскае), Ягайла (Віцебскае, Крэўскае). Крыху пазней удезлы атрымалі Дзмітрый-Карыбут (Ноўгарад-Северскае княства) і Казімір-Карыгайла (Мсціслаўскае). Статус удзельных князёў мелі сыны Кейстута Вітаўт (Гарадзенскае, Берасцейска-Падляшскае княствы) і, верагодна, Войдат (Новагародскае), брат АльгердаЛюбарт-Дзмітрый (Уладзіміра-Валынскае і Луцкае), пляменнікі Юрыі і Аляксандр Карыятавічы (Падольскае), Юрый Нарымонтавіч (Белзкае), верагодна – Міхаіл Нарымонтавіч (Пінскае) і Міхаіл Яўнуцьевіч (Заслаўскае), а таксама прадстаўнікі старажытных літоўскіх (Гальшанскія, Свірскія, Гедройці) і рускіх родаў (Астрожскія, Друцкія, Чацвярцінскія і інш.).

Сам Альгерд кантраляваў 10–15% тэрыторыі дзяржавы, Кейстут – прыкладна столькі ж. На гэтым абшары, які ахопліваў пераважна вадазбор верхняга і сярэдняга Нёмана і меў плошчу блізка да 100 тыс. кв. км, не рабілася адрозненняў у адміністрацыйным падзеле альбо прававым статусе паміж этнічна беларускай і літоўскай часткамі, якія мелі прыкладна роўную вагу – да 50 тыс кв. км кожная. Верагодна, у такой жа прапорцыі падзялялася і войска, якое мелася ў распараджэнні вялікіх князёў у звычайных умовах (без склікання ўсеагульнага апалчэння).

На шляху да Крэва

Імклівыя тэрытарыяльныя набыцці значна пашырылі моц дзяржавы, але адначасова парушылі раўнавагу паміж этнічна літоўскім і рускім яе кампанентамі. Літоўскія князі, атрымаўшыя ўдзелы ў рускіх землях, у большасці прынялі праваслаўе і пачалі аддаваць перавагу мясцовым інтарэсам перад агульнадзяржаўнымі. Многія прадстаўнікі трэцяга пакалення Гедымінавічаў вядомы толькі пад хрысціянскімі імёнамі: Андрэй, Дзмітрый, Уладзімір, Канстанцін і Фёдар Альгердавічы (прыналежнасць Канстанціна да ліку сыноў Альгерда часам ставіцца пад сумненне); Юрый, Патрыкей, Аляксандр і Міхаіл Нарымонтавічы (факт існавання двух апошніх таксама няпэўны); Юрый, Аляксандр, Канстанцін і Фёдар Карыятавічы; Фёдар, Лазар і Сямён Любартавічы; Міхаіл і Сямён Яўнуцьевічы.[213] Паведамляючы пад 1431 г. пра смерць Фёдара (Фядушкі) Любартавіча, Ян Длугаш называе яго «русінам».[214]

Андрэй Альгердавіч у якасці ўладара Полацкай зямлі дзейнічаў пераважна ў яе інтарэсах і амаль не прымаў удзелу ў агульнадзяржаўных акцыях. Калі ж у 1375 г. яго войска разам з «літоўскім каралём» Кейстутам зрабіла набег пад Дзюнабург, там загінулі «двое рускіх – адзін з імя Андрэй, сын аднаго вялікага баярына з Віцебска, які трымаў сябе як кароль, другі ж – вялікі баярын з Полацка Радэке, са світы караля».[215] Апошні з іх, мяркуючы з імя, мог мець і літоўскае паходжанне, але ў любым выпадку быў праваслаўным.

Крыху пазней у дакуменце, складзеным у Тэўтонскім ордэне ў 1409 г. з мэтай кампраметнаваць у вачах Захада палітыку Ягайлы, у палемічным запале нават сцвярджалася, што там, дзе сярод літоўскага этнасу (Litauwica lingua) адзін ахрышчаны паводле хрысціянскага (чытай – каталіцкага) абраду, знойдзецца добрая сотня ахрышчаных паводле «рутэнскага» абраду, прычым ёсць яны і сярод знаці.[216] Такая ацэнка, пры ўсім яе перабольшванні, мела пад сабой пэўныя падставы. Значная колькасць «рутэнаў» была ва Аўкштоце ўжо ў 2-й палове XIV ст. Хроніка Віганда з Марбурга пры апісанні крыжацкіх набегаў на землі паміж Нёманам і Віліяй у 1360-я – 80-я гг. паведамляе пра захоп у палон не толькі ліцвінаў-паганцаў, але і «рутэнаў» (у адным выпадку яны былі захоплены нават у ваколіцах Пастова на захад ад р. Нявешы – г. зн. у Жамойці). Пад 1383 г. Віганд піша пра існаванне ў Вільні «абшчыны рутэнаў» (civitas Rutenica). [217] У той час праваслаўнае насельніцтва там, напэўна, сапраўды стварала большасць, аб чым сведчаць сабраныя Е. Ахманьскім звесткі пра вялікую колькасць праваслаўных храмаў у Вільні канца XIV ст. (12 супраць 6 каталіцкіх касцёлаў).[218]

Пераходзілі ў праваслаўе некаторыя арыстакраты, родавыя вотчыны якіх знаходзіліся ў этнічнай Літве. Так, праваслаўным быў князь Іван Альгімонтавіч Гальшанскі (паплечнік Вітаўта ў 1380-я – 90-я гг.), вотчына якога, Гальшаны, знаходзілася хаця і на тэрыторыі сучаснай Беларусі, але ў старажытным арэале ўсходнелітоўскіх курганоў.[219] Колькасць «рутэнаў» у Літве пастаянна павялічвалася за кошт прытоку мігрантаў з Русі. У прывілеі Скіргайлу на Троцкае княства ў 1387 г. прыгадваецца ў складзе воласці Сольчнікі (сучасны Шальчынінкай) «село Иваново, што Андрей держал Борисович», а таксама «на Ваце село, што Борис держал», і асобная воласць, цэнтрам якой быў маёнтак Новае Сяло.[220]

Уплыў рускай культуры адчуваўся ў розных сферах. Рускі надпіс «ПЕЧАТЬ» маюць першыя манеты ВКЛ, якія з’явіліся ў сярэдзіне ці другой палове XIV ст. (частка даследчыкаў схіляецца да датыроўкі іх часам вялікага князя Альгерда і яго суправіцеля Кейстута).[221] На пячатках Альгерда і Кейстута, якія выкарыстоўваліся ў 1360-я – 70-я гг., вядомы як лацінскія, так і рускія надпісы.[222] Пазней на пячатках князёў Гедымінавічаў пераважаюць лацінскія надпісы, але разам з тым пячаткамі з рускімі легендамі карысталіся ў 1380-х – 90-х гг. Карыбут і Лугвень Альгердавічы, Жыгімонт Кейстутавіч, Міхаіл Яўнуцьевіч, Іван Альгімонтавіч Гальшанскі,[223] а таксама нават тыя баяры-літоўцы, якія неўзабаве стварылі асноўную апору новай дзяржаўнай палітыкі, накіраванай на інтэграцыю з каталіцкім светам і дыскрымінацыю праваслаўнага насельніцтва. На рускай мове высечаны надпісы на пячатках фаварыта Ягайлы – лідскага намесніка Вайдзілы (1380 г.), полацкага намесніка Мантыгерда (1396 г.), вялікакняжацкага маршалка Чупурны Радзімавіча (1398 і 1410 г.), ковенскага намесніка Сунегайлы (1410 г.).[224]

Пасля радыкальнага пашырэння межаў дзяржавы на ўсход магчымасці для балансавання паміж двума цывілізацыямі былі вычарпаны. Далейшая адмова вярхоўнай улады ад канчатковага выбару магла прывесці да таго, што выбар адбудзецца стыхійна, прытым ён мог адбыцца такім чынам толькі на карысць рускай культуры, з непазбежнай асіміляцыяй літоўскага пануючага слоя. Але перспектыва палітычна ўзначаліць рускую цывілізацыю (накшалт таго, як Македонія ў свой час узначаліла старажытнагрэчаскую) пасля рашучага адпору з боку Масквы ўжо не выглядала рэальнай. А калі размова ішла пра далучэнне да адной з цывілізацый на больш сціплых умовах, то ў Захада на той час былі ўжо відавочныя перавагі. Да другой паловы XIV стагоддзя, у параўнанні з сярэдзінай папярэдняга стагоддзя, ён прасунуўся далёка наперад у сваім культурным развіцці. Ні Візантыя, якая ўвесь гэты час балансавала на грані выжывання і паволі страціла значныя тэрыторыі на карысць маладой дзяржавы туркаў-асманаў, ні Русь, развіццё якой пасля татарскага нашэсця зусім спынілася, не маглі пахваліцца такімі дасягненнямі. Да таго ж рызыка гвалтоўнага хрышчэння з боку Тэўтонскага ордэна значна паменшылася (у гэтым сэнсе ўзмацненне ВКЛ за кошт усходніх тэрыторый было відавочным плюсам). Нарэшце, за гэты час з той жа Русі былі запазычаны недастаючыя элементы дзяржаўнай структуры, якіх бракавала ў часы Міндоўга, і гэта дазваляла будаваць партнёрства з каталіцкімі дзяржавамі на больш роўных умовах.

Галоўная складанасць заключалася ў тым, што канчатковы выбар на карысць каталіцтва азначаў адмову ад традыцыйнай верацярпімасці, ліквідацыю не толькі літоўскага паганства (час якога відавочна сышоў і якое падтрымлівалася штучна), але і раўнапраўя праваслаўнай большасці. Без пагрозлівага росту ўнутранай напружанасці такі паварот не мог адбыцца. Магчыма, таму Альгерд працягваў тактыку балансавання да канца свайго жыцця, дазваляючы існаванне ў сваім атачэнні прыхільнікаў абодвух шляхоў развіцця, за якімі стаялі адпаведныя часткі грамадства.

«Празахадная партыя» групавалася вакол маладых сыноў Альгерда ад другога шлюбу, перш за ўсё – Ягайлы і Скіргайлы. Асноўную яе сілу, напэўна, стваралі гандлёва-рамесніцкія вярхі Вільні, пазней узначаленыя купцом Ганулам (рыжскім немцам па паходжанні)[225], разам з велікакняжацкім баярствам аўкштоцкіх каранёў. Магчыма, адным з натхніцеляў новай палітыкі быў Вайдзіла – слуга, а потым фаварыт Альгерда, які, паводле беларуска-літоўскіх летапісаў, зрабіў імклівую кар’еру, стаўшы намеснікам Ліды, а пазней – нават шваграм Ягайлы, які аддаў за яго сваю сястру.

Памкненні гэтай групоўкі стрымліваліся пры жыцці Альгерда, аднак пасля яго смерці ў 1377 г. вярхоўная ўлада ў абыход старэйшых братоў перайшла да Ягайлы, што яўна было вынікам перамогі ва ўнутранай барацьбе. Адразу ж некаторыя ўдзельныя князі пачалі адкладацца ад ВКЛ. Увосень таго ж года адзін са старэйшых Альгердавічаў, Фёдар Ратненскі, прынёс ленную прысягу каралю Польшчы і Венгрыі Людовіку Анжуйскаму, пазначаючы пры гэтым, што лічыць за сабой больш правоў на ўладу, чым за Ягайлам.[226] Зімой 1377/78 г. верагодны правадыр «рускай партыі», Андрэй Полацкі, з’ехаў спачатку ў Пскоў, а потым – у Маскву.[227] Праз год пад верхавенства Масквы перайшоў Дзмітрый Альгердавіч Бранскі.[228] Уладзімір Кіеўскі, верагодна, аддаўся пад пратэктарат Арды, бо пачаў выпускаць уласныя манеты з выявай татарскай тамгі.[229] Тым часам у 1378 г. Скіргайла прадпрыняў дыпламатычны ваяж у Еўропу, дзе вёў перамовы аб магчымым хрышчэнні Літвы ў каталіцтва і шукаў падтрымкі ў барацьбе з маскоўскімі (а магчыма, і ўнутранымі) «схізматыкамі».[230]

Узрастанне ўнутранай напружанасці прывяло да паралічу ўсходняй палітыкі ВКЛ у вельмі адказны момант. У 1380 г. Ягайла, будучы саюзнікам уладара Залатой Арды Мамая, ухіліўся ад удзелу на яго баку ў Кулікоўскай бітве[231] (магчыма, з-за ненадзейнасці свайго войска[232]), што ў значнай ступені вызначыла разгром Мамая Дзмітрыем Данскім. Улічваючы, што сілы маскоўскага і татарскага войскаў у Кулікоўскай бітве былі амаль роўныя (гэтым тлумачацца вельмі цяжкія страты пераможцаў), можна не сумнявацца, што сумесныя сілы Ягайлы і Мамая мелі б вялікую перавагу. Такім чынам, спазненне войска ВКЛ на бітву прывяло да страты рэальнага шанца ліквідаваць маскоўскі аб’яднаўчы цэнтр і забяспечыць поўную перавагу ВКЛ у арэале старажытнарускай цывілізацыі. Замест таго два цэнтры прыцягнення захаваліся. Канкурэнцыя паміж імі ў далейшым вызначала палітычную атмасферу і ход этнічных працэсаў ва Усходняй Еўропе на працягу некалькіх стагоддзяў. Не былі прыняты ніякія меры і для захавання самастойнай Літоўскай мітраполіі, калі мітрапаліт Кіеўскі і Літоўскі Кіпрыян пасля смерці мітрапаліта Маскоўскага Алексія стаў адзіным мітрапалітам Ўсяе Русі і вясной 1381 г. пераехаў у Маскву.[233] Такая палітыка Ягайлы і яго прыхільнікаў, магчыма, тлумачылась не толькі ўнутраным супраціўленнем, але і расчараваннем у перспектывах далейшай усходняй экспансіі.

Зварот новых віленскіх уладароў да заходняга вектару закранаў інтарэсы старога Кейстута, які пры жыцці Альгерда «спецыялізаваўся» на заходняй палітыцы. Яго незадаволенасць яшчэ больш распальвалі інтрыгі Тэўтонскага ордэна, які ў 1380 г. заключыў сепаратнае пагадненне з Ягайлам, аб’ектыўна накіраванае супраць Кейстута.[234] Вынікам стала ўсобіца паміж Кейстутам і Ягайлам у 1381–82 гг., у ходзе якой Кейстут спачатку змясціў Ягайлу і пакараў смерцю Вайдзілу, але потым загінуў сам. Сын яго Вітаўт цудам пазбег смерці і ўцёк у Прусію. Пераможцы Ягайла і Скіргайла з іх галоўным дарадцам Ганулам за падтрымку, аказаную крыжакамі, вымушаны былі восенню 1382 г. падпісаць шэраг пагадненняў з Тэўтонскім ордэнам і абавязаліся ў чатырохгадовы тэрмін прыняць каталіцтва.[235] Гэта сведчыць, што канчатковы выбар быў ужо фактычна зроблены, хаця і не афрормлены.

Становішча ў краіне заставалася вельмі напружаным. Пад час усобіцы Андрэй Альгердавіч, відаць, аднавіў кантроль над Полацкам. Грозную небяспеку ўяўляў сабой і Вітаўт, які з братамі Таўцівілам і Жыгімонтам аддаўся пад апякунства Тэўтонскага ордэна і з яго вайсковай дапамогай у 1383 г. распачаў набегі на Літву. Са старэйшых братоў Ягайлы яго падтрымліваў, відаць, толькі Канстанцін, які ў 1383 г. разам з ім вёў перамовы з ордэнам.[236]

У такіх умовах партыя, узначаленая Ягайлам, знайшла моцнага саюзніка ў польскай магнатэрыі, якая якраз у гэты час шукала аптымальны варыянт вырашэння дынастычнай праблемы. Папярэдні кароль Польшчы і Венгрыі Людовік Анжуйскі памёр у 1382 г., пакінуўшы дзвюх незамужніх дачок. Пры яго жыцці былі дасягнуты пагадненні аб тым, што абедзве дачкі будуць абвенчаны з германскімі прынцамі (адпаведна з дынастый Люксембургаў і Габсбургаў), якія і павінны былі стаць каралямі Польшчы і Венгрыі. Сярод польскай знаці былі свае разлікі, і для часткі яе дынастычны шлюб з Ягайлам здаўся больш прывабным, чым з’яўленне на пасадзе караля нямецкага паходжання. Відавочна, што ў саюзе з Германіяй Польшча магла быць толькі вядомай, а ў саюзе з ВКЛ – вядучай сілай.

Што да ВКЛ, то набыццё недастаючых атрыбутаў цывілізацыі праз пасрэдніцтва непасрэднага заходняга суседа мела як свае перавагі, так і недахопы. Пэўнае абмежаванне дзяржаўнага суверэнітэту, звязанае з уніяй, амаль непазбежна стварала тэндэнцыю да паланізацыі пануючага кола – гэтак жа, як уключэнне Чэхіі ў склад Святой Рымскай імперыі прывяло ў рэшце рэшт да асіміляцыі і частковай замены мясцовай знаці на нямецкую. У той жа Польшчы, якая ў працэсе хрысціянізацыі захавала статус самастойнай дзяржавы, такія тэндэнцыі былі значна слабейшымі.

Але ў канкрэтнай палітычнай сітуацыі асабівага выбару ў Ягайлы, здаецца, не было. Спроба ўвесці каталіцтва без моцнай падтрымкі звонку магла прывесці да страты ўлады, у той час як курс на збліжэнне з Польшчай дазволіў яму летам 1384 г. прымірыцца з найбольш небяспечным сапернікам – Вітаўтам, які вярнуўся ў ВКЛ і зноў атрымаў Горадна, Берасце і Падляшша. На пачатку 1385 г. літоўскія паслы выехалі ў Польшчу для абмеркавання ўмоў дынастычнай уніі праз шлюб Ягайлы з юнай каралевай Ядзвігай Анжуйскай. Адчуваючы складанасць унутрыпалітычнага становішча Ягайлы і яго прыхільнікаў, польскі бок высунуў вельмі жорсткія ўмовы – аб фактычным уключэнні ВКЛ у склад Польшчы.[237] Тым не менш гэтыя ўмовы былі прынятыя.Унія была падпіса ў Крэве 14 жніўня 1385 г. Ягайлам, Скіргайлам, Карыбутам і Лугвенем Альгердавічамі разам з Вітаўтам,[238] даючы пачатак якасна новаму этапу гісторыі ВКЛ.

Значэнне Крэўскай уніі

Выкананне ўмоў, падпісаных у Крэве, на працягу двух наступных гадоў прывяло да ўвядзення каталіцтва ў якасці афіцыйнай рэлігіі ВКЛ, абрання Ягайлы каралём Польшчы і ператварэння яго ў кіраўніка аб’яднанай дзяржавы. Праўда, фактычнае скасаванне дзяржаўнасці ВКЛ, прадугледжанае ўмовамі уніі, не было рэалізавана дзякуючы супраціўленню літоўскай знаці, выразнікам інтарэсаў якой стаў Вітаўт. Галоўным фактарам яго поспеху было тое, што Вітаўт выступаў адначасова за захаванне дзяржаўнасці і прыняцце заходняй мадэлі развіцця. Усе прыхільнікі іншага курсу (Андрэй Альгердавіч, Карыятавічы, смаленскі князь Святаслаў) неўзабаве пацярпелі паражэнне і альбо загінулі, альбо перасталі адыграваць самастойную палітычную ролю.

Наступны працэс інтэграцыі з Захадам быў павольным і цяжкім, завяршыўся ён у асноўным у другой палове XVI стагодзя. Агульны абрыс крокаў Літвы па гэтым шляху прапанаваў Э. Гудавічус,[239] і з яго інтэрпрэтацыяй можна ў цэлым пагадзіцца. З гэтага часу ўсходняя мяжа ВКЛ можа фармальна разглядацца як мяжа заходняй цывілізацыі.

Але нельга забывацца на двухэтнічны характар дзяржавы. Рашэнне, прынятае кіруючым колам у канцы XIV ст., мела для літоўскай і рускай частак істотна розны сэнс. Першай з іх давялося канчаткова далучыцца да цывілізацыі, а другой – мяняць адну цывілізацыю на іншую. На гэтым шляху былі і набыткі, і страты. Ацэнка іх не можа не быць суб’ектыўнай, бо абсалютных крытэрыяў у такім пытанні няма. Як вядома, той частцы ўсходнеславянскага насельніцтва, што пазбегла ўключэння ў склад ВКЛ і ў рэшце рэшт трапіла ў поле дзеяння маскоўскага аб’яднаўчага цэнтра, давялося прыняць удзел у фармаванні сучаснай Расіі – буйнейшай краіны свету з глыбока спецыфічнымі рысамі культуры. Вартасці і недахопы яе таксама застаюцца прадметам дыскусій. Несумненна адно: пры альтэрнатыўным развіцці падзей тэрыторыя сучаснай Беларусі ўтварыла б такую ж арганічную частку Расіі, як гэта адбылося, напрыклад, з Наўгародскай зямлёй, дзе таксама меліся перадумовы для ўтварэння самастойнага этнасу. Такім чынам, Крэўскую унію трэба разглядаць як адзін з найважнейшых фактараў этнагенезу беларусаў – умову, без якой не адбылося б узнікненне іх нацыі.

Унія паставіла этнагенез беларусаў ва ўмовы пастаяннай адаптацыі (ці адмаўлення) уздзеянняў з двух бакоў. Пры гэтым асноўная колькасць іннавацый паступала з захаду, надаючы беларускай культуры значна больш еўрапейскі каларыт у параўнанні з расейскай. У гарадской і шляхецкай культуры заходнія рысы распаўсюджваліся па ўсёй тэрыторыі ВКЛ, але сялянства ўспрымала іх значна павольней. Таму ў пэўным сэнсе рубеж заходняй цывілізацыі нават у канцы XVI ст. праходзіў не па мяжы з Расіяй, а непасрэдна па тэрыторыі ВКЛ, недзе ўздоўж Бярэзіны і Пцічы. Тэрыторыя далей на ўсход не выпадкова захавала назву «Русь» у якасці рэгіянальнай.[240] Яе культурная асаблівасць (на вясковым узроўні) захавалася і ў далейшым, яна выразна адчувалася ў час Расійскай імперыі.

Канкрэтным шляхам далучэння праваслаўнага насельніцтва ВКЛ да заходняй цывілізацыі стала царкоўная унія ў форме падпарадкавання мясцовай царкоўнай іерархіі рымскаму папе. Не выпадкова праекты такога кшталту пачалі ўзнікаць неўзабаве пасля хрышчэння Літвы ў каталіцтва. Фармальная рэалізацыя была дасягнута ў 1596 г. праз Берасцейскую царкоўную унію, а фактычна яна расцягнулася яшчэ на стагоддзе.

Важным наступствам Крэўскай уніі і таго, якім шляхам яна была здзейснена, сталася фармаванне новага пануючага кола – шляхты і асабліва магнатэрыі – на пераважна літоўскай этнічнай аснове. Пераход да феадальнай структуры грамадства, пры якой ваенна-служылае саслоўе забяспечвалася галоўным чынам за кошт даходаў з уласных маёнткаў, распачаўся неўзабаве пасля уніі і ў асноўным адбыўся да сярэдзіны XV ст. Найбольш буйныя пажалаванні і важнейшыя пасады даставаліся ў гэты час панам каталіцкага паходжання, амаль усе яны былі нашчадкамі літоўскага баярства часоў Альгерда. Так, вышэйшую ў свецкай дзяржаўнай ерархіі пасаду віленскага ваяводы з моманту яе ўвядзення ў 1413 г. і на працягу двух наступных стагоддзяў (да 1616 г.) займалі 15 асобаў, якія належалі да 5 альбо 6 родаў. З іх толькі этнічнае паходжанне продкаў Я. Глябовіча, які быў віленскім ваяводам з 1542 па 1549 г., можа выклікаць сумненні. Усе ж астатнія (Манівіды, Даўгірды, Гаштаўты, Кезгайлы, Радзівілы і іх адгалінаванне Судзімонты) мелі літоўскае паходжанне. На другой па значэнні пасадзе віленскага кашталяна з 1413 па 1511 г. пабывалі 10 прадстаўнікоў усё тых жа 5 родаў і яшчэ аднаго таксама літоўскага – князёў Гальшанскіх. Аналагічнаякарціна назіраецца і ў адносінах да пасадаў троцкага ваяводы і кашталяна (трэцяй і чацвертай у ерархіі).[241] Ураўноўванне ў правах шляхты літоўскага і рускага паходжання адбылося толькі ў сярэдзіне XVI ст., калі ва ўмовах Рэфармацыі этнічнае паходжанне страціла рэальнае значэнне.

Такмі чынам, унія не проста распачала працэс фармавання самастойнага беларускага этнасу, але стала прычынай таго, што гэты працэс адбываўся ва ўмовах культурнай і часткова сацыяльнай дыскрымінацыі. Гэта істотна паўплывала на характар беларускай нацыянальнай свядомасці, у тым ліку на яе параўнальна слабую выражанасць. Тым не менш продкі беларусаў унеслі вялізны ўклад у фармаванне агульнадзяржаўнай культуры ВКЛ, што дазваляла ім нават пры ўмове нераўнапраўя рэлігій успрымаць дзяржаву як сваю.

Яшчэ адным новым фактарам, які прынесла з сабой Крэўская унія, стаў пачатак пранікнення з тэрыторыі Польшчы яўрэйскага насельніцтва, якое канцантравалася пераважна ў гарадах і мястэчках. Культурныя і эканамічныя кантакты з яўрэямі на працягу наступных стагоддзяў былі вельмі істотнымі для фармавання беларускай нацыянальнай культуры.

Для літоўскага этнічнага кампанента ВКЛ унія таксама мела выключна важныя наступствы. Ужо ў 1387 г. распачалася замена архаічнай язычніцкай рэлігіі літоўцаў на каталіцтва. У выніку паміж літоўцамі і рускімі ўзнік трывалы канфесійны бар’ер, які значна паменшыў магчымасць да русіфікацыі літоўскага сялянства. Без гэтага далейшае складанне літоўскай нацыі таксама не магло б адбыцца. Затое паміж знаццю этнічнай Літвы і Польшчы такога бар’еру больш не існавала, што стварыла перадумовы для паланізацыі палітычнай эліты. Гэты працэс ішоў няўхільна на пряцягу трох наступных стагоддзяў, з другой паловы XVI ст. да яго далучылася і паланізацыя шляхты беларускага паходжання. Таму далейшае этнічнае развіццё літоўцаў, як і беларусаў, ішло ва ўмовах іншамоўнасці і частковай іншакультурнасці палітычнай і сацыяльнай эліты. Можна сцвярджаць, што спадзяванні літоўскага кампанента на перавагі ад саюза з Польшчай спраўдзіліся толькі часткова, гэтак жа як толькі часткова спраўдзіліся больш раннія спадзяванні рускіх княстваў Панямоння на перавагі ад саюза з Літвой.